‘Je nu goed voelen kan later leiden tot je later ongelukkig voelen.’ We doen graag dingen die ervoor zorgen dat we ons nú goed voelen, zonder al te veel na te denken over de mogelijke consequenties. Dit zorgt ervoor dat we risico’s onderschatten – soms met desastreuze gevolgen. In onderstaand artikel leer je zes denkfouten waardoor we risico’s overschatten herkennen én uitdagen met concrete tips.
Dit artikel komt uit het boek Had ik maar… van Robert L. Leahy – Hoofdstuk 4: Hoe ervaar je risico?, en is bewerkt door de redactie van Boom Psychologie & Psychiatrie.
Ga snel naar:
- Denkfout 1: We hanteren de Russische-roulette-aanpak
- Denkfout 2: We zeggen: ‘Als het goed voelt, moet het veilig zijn’
- Denkfout 3: We zijn gefocust op het kwijtraken van ongemakkelijke gevoelens
- Denkfout 4: We onderschatten hoe gemakkelijk slechte gewoonten ontstaan
- Denkfout 5: We geloven wat we willen geloven
- Denkfout 6: We zeggen: ‘Het moet wel een goed idee zijn als iedereen het doet’
Hoe we risico’s onderschatten
De risico’s overschatten kan verlammend werken als je probeert beslissingen te nemen of iets in je leven te veranderen: alles lijkt hoogstwaarschijnlijk op een ramp uit te lopen. In de toekomst zul je waarschijnlijk terugkijken en je afvragen hoe je al die kansen voorbij hebt kunnen laten gaan. Maar de risico’s te laag inschatten kan nog problematischer zijn, want als je toekomstige risico’s onderschat, sta je open voor beslissingen die ernstige negatieve – en zelfs dodelijke – gevolgen kunnen hebben. In dergelijke gevallen kan je spijt veel eerder ontstaan, als je te maken krijgt met de soms sneller optredende gevolgen van het mijden van belangrijke medische zorg, een heel maandloon in een avond uitgeven, seks met een vreemde, of roekeloos rijden. Waarom schatten we risico’s vaak te laag in? In deze figuur zien we zes veel voorkomende manieren om risico’s te onderschatten.
Denkfout 1: We hanteren de Russische-roulette-aanpak
Hoe langer we bepaald gedrag aanhouden, zoals roken, drinken, of rijden zonder gordel, hoe meer het vertrouwd aanvoelt en hoe lager het waargenomen risico is – ook al neemt het risico in werkelijkheid toe bij herhaalde blootstelling. Mensen zeggen bijvoorbeeld: ‘Ik doe nooit een veiligheidsgordel om, en ik leef nog.’
Waarom leidt cumulatieve blootstelling ertoe dat we het risico onderschatten? Bij herhaalde blootstelling aan iets hebben we de neiging de intensiteit van onze reactie te verminderen. Dit noemen psychologen habituatie. Habituatie betekent in essentie ‘gewenning’, eraan gewend raken. Als ik je je favoriete film twintig keer zou laten zien, verlies je waarschijnlijk je belangstelling bij de derde keer dat je hem ziet.
Als therapeuten gebruiken we blootstelling aan angst voortdurend om angst te verminderen. Als je bijvoorbeeld een angst voor liften zou hebben, zou ik je steeds opnieuw in de lift laten stappen tot je angst afneemt. De manier waarop gewenning werkt is dat je leert dat de lift veilig is en dat je niet hoeft te vluchten. Dit is een uitstekende manier om angsten voor situaties die eigenlijk niet gevaarlijk zijn te overwinnen. Maar gewenning kan ook je angst voor objectief gevaarlijke situaties verminderen. Zo kun je bijvoorbeeld jarenlang blijven roken en gaan denken dat roken veilig is. Maar langdurig roken levert een drastische verhoging op van de kans op longkanker en cardiovasculaire aandoeningen. Het feit dat je van roken geniet en dat het lijkt alsof er nog niets ergs is gebeurd, geeft je de indruk dat roken veilig is. Je merkt het resultaat pas als het te laat is.
Ik noem dit de Russische-roulettetheorie van risico, want het gaat hierbij net als bij de man die het magazijn van een revolver ronddraait, de revolver tegen zijn hoofd drukt, zegt dat de revolver maar één kogel heeft, en na vijf keer klikken tot de conclusie komt dat hij veilig is. Als de revolver maar plaats heeft voor zes kogels, weten we dat hij er geweest is als hij nog één keer de trekker overhaalt. Je kansen raken op bij het spelen van Russische roulette.
Uitdaging: Als je redeneert dat er nooit iets ergs is gebeurd als gevolg van een van je keuzes, vergeet dan niet het woordje ‘nog’ toe te voegen. Herhaalde blootstelling betekent herhaalde kansen op een slechte afloop. Als je duizend kilometer per jaar rijdt, heb je minder kans op een ongeluk dan een beroepschauffeur die zeventigduizend kilometer per jaar rijdt. Hoe meer kansen, hoe groter je kans.
Denkfout 2: We zeggen: ‘Als het goed voelt, moet het veilig zijn’
Hoe komt het dat zo veel mensen nog steeds roken, nog steeds aan onveilige seks doen, en nog steeds te veel drinken en te veel eten? Een belangrijke reden is dat het goed voelt en dat we geneigd zijn om iets te blijven doen als het goed voelt. In feite onderschatten we risico’s vaak omdat we de regel volgen ‘Als het goed voelt, moet het wel goed zijn.’ We zijn geneigd te denken dat iets dat goed voelt wel veilig moet zijn. Dit wordt vaak hedonistisch redeneren genoemd, en het deugt niet. Veiligheid wordt niet afgemeten naar hoe je je voelt, maar naar de waarschijnlijkheid van een negatief gevolg. Waarom roken mensen bijvoorbeeld graag? Sommigen zullen zeggen: ‘Omdat stoppen zo onaangenaam is.’ Maar de meeste rokers denken niet aan stoppen als ze roken; ze denken aan hoe goed het voelt om te roken.
Uitdaging: Bedenk dat elk gedrag dat onmiddellijk wordt beloond in frequentie zal toenemen, en dat frequentie tot verslaving kan leiden. Omdat roken, drinken, te veel eten, onveilige seks en drugsgebruik allemaal onmiddellijk belonen en plezierig zijn, is de kans groter dat je het vaker doet, en die nadruk op je goed voelen kan leiden tot spijt in de toekomst. Je nu goed voelen kan leiden tot je later ongelukkig voelen. En tot meer spijt.
Denkfout 3: We zijn gefocust op het kwijtraken van ongemakkelijke gevoelens
We nemen vaak beslissingen om van ongemakkelijke gevoelens af te komen of ze te vermijden. Dit is de emotionele ontwijkingsstrategie, en de kans is groot dat die in de toekomst tot spijt leidt. Je kunt bijvoorbeeld kiezen voor overmatig gebruik van drugs of alcohol omdat je geen last wilt hebben van je angst of je huidige depressie. In feite kan dit op korte termijn werken. Maar het probleem met een beslissing die je alleen maar neemt om nu van een onaangenaam gevoel af te komen, is dat de gevolgen op de langere termijn zeer negatief kunnen zijn. Van alcohol- of drugsmisbruik zijn de gevolgen op langere termijn: meer depressie, meer angst, en meer moeilijkheden in bijna alle domeinen van je leven.
Een ander voorbeeld van een beslissing waarvan je later spijt krijgt, is een partner kiezen op basis van je huidige gevoelens van eenzaamheid. Een man die een onaangename echtscheiding achter de rug had voelde zich nogal eenzaam, wat een natuurlijke emotie kan zijn voor iemand na een relatiebreuk. Hij zocht vervolgens onmiddellijk een oplossing voor zijn eenzaamheid en kreeg al snel iets met een andere vrouw. Hoewel ze enkele dingen gemeen hadden, besefte hij dat ze vaak kritisch was en dat ze vaak niet veel hadden om over te praten. Maar hij vreesde de eenzaamheid zonder relatie, en dus ging hij schoorvoetend een verbintenis aan, even later trouwden ze. De relatie duurde een paar jaar, waarin ze beiden affaires hadden. Hij was huiverig om te scheiden vanwege zijn angst voor eenzaamheid. Later had hij er spijt van dat hij ervoor had gekozen om te trouwen met iemand met wie hij weinig gemeen had en vervolgens bij haar was gebleven omdat hij bang was om alleen te zijn als ze zouden scheiden. Zijn angst voor negatieve gevoelens bracht hem ertoe beslissingen te nemen waarvan hij spijt kreeg.
Uitdaging: Neem beslissingen die gebaseerd zijn op iets positiefs wat je kunt bereiken, niet alleen op het negatieve dat je kwijtraakt. Bedenk dat negatieve emoties zich vaak vanzelf oplossen, maar als je beslissingen neemt die tot permanente slechte resultaten leiden, verleng je je ellende. Soms kan het verdragen van ongemak de sleutel zijn om vooruitgang te boeken.
Denkfout 4: We onderschatten hoe gemakkelijk slechte gewoonten ontstaan
Ik ken niemand die begint met roken of drinken en denkt dat die verslaafd zal raken aan nicotine of alcohol. We hebben er vaak veel meer controle over of we een slechte gewoonte aanleren dan we denken. Als we voor iets plezierigs kiezen, zijn we geneigd tot bijziendheid, tot een kortetermijnoriëntatie. We concentreren ons alleen op het onmiddellijke gevolg – het direct beschikbare genot. Het genot van een drankje is gemakkelijk toegankelijk en we kunnen het onmiddellijk ervaren. Daarom staan we er niet bij stil dat we door het toegeven aan dat genot een nieuwe slechte gewoonte kunnen ontwikkelen.
Uitdaging: Als je op het punt staat om iets aangenaams te doen, vraag je dan af of je daarmee de kans vergroot dat je een gewoonte ontwikkelt waarvan je later spijt krijgt. Anticiperen op de negatieve gevolgen van het huidige gedrag is een van de kenmerken van wat ik productieve spijt noem. Krijg je spijt van het opbouwen van slechte gewoonten? Eén van de sleutels tot succes in het leven is positieve gewoonten ontwikkelen en die in praktijk brengen, in plaats van slechte gewoonten ontwikkelen.
Denkfout 5: We geloven wat we willen geloven
Er zijn momenten dat we zo vastbesloten zijn om te doen wat we willen doen, dat we onze eigen werkelijkheid kunnen scheppen over de werkelijke risico’s. Ik herinner me een gesprek met een zeer intelligente gescheiden arts die een affaire had met een vrouw die hij in een club had ontmoet. Hij vertelde dat hij onbeschermde seks met haar had, maar dat hij wist dat hij zichzelf genoeg onder controle had om haar niet zwanger te maken en geen seksueel overdraagbare aandoening te krijgen. Uiteindelijk kreeg hij toch een soa, waar hij spijt van had en waarvan hij haar de schuld gaf. Hij wilde geloven dat hij onaantastbaar was, maar dat was niet zo. Hij was menselijk.
Een ander voorbeeld was een getrouwde man die zei dat hij emotionele en seksuele relaties met andere vrouwen kon hebben en kon voorkomen dat zijn vrouw erachter kwam. Uiteindelijk kwam ze er toch achter, wat leidde tot een groot conflict in hun relatie. Hij vroeg me: ‘Wat dacht ik nu eigenlijk en waarom deed ik dit?’ Ik opperde dat hij een veelgemaakte fout had gemaakt bij het nemen van een beslissing. Hij geloofde dat hij in staat was om zijn leven te compartimenteren omdat hij dat wilde geloven.
Uitdaging: Besef dat er een groot verschil bestaat tussen iets willen geloven en iets geloven dat klopt. Als je iets wilt geloven kan dat in de toekomst leiden tot veel ongewilde spijt. Het leven kan je soms later alsnog terugpakken, hoe zeker je er ook van bent dat je ‘ermee kunt wegkomen’.
Denkfout 6: We zeggen: ‘Het moet wel een goed idee zijn als iedereen het doet’
Een van de factoren die je ertoe kunnen brengen om risico’s te bagatelliseren is je neiging om te doen wat de massa doet. De menselijke natuur zit zo in elkaar dat we ons vaak conformeren aan wat onze vrienden en familieleden doen. Denk aan al het probleemgedrag waaraan miljoenen mensen zich dagelijks overgeven en vraag je af of dat een goede richtlijn is om spijt te voorkomen. Mensen drinken te veel, roken sigaretten, geven te veel geld uit, doen aan onveilige seks, rijden gevaarlijk en laten zich gemakkelijk provoceren. Het simpele feit dat andere mensen dit doen, vermindert de risico’s niet.
Uitdaging: Geef jezelf hetzelfde advies dat je aan een van je kinderen zou geven. Voor je te veel gaat eten of te veel geld uit gaat geven omdat ‘iedereen het doet’, denk aan het advies dat je aan een zoon, dochter of kind zou geven die hetzelfde wil doen, op basis van dezelfde grondgedachte. Je denkt aan wat goed voor hen is, niet aan wat de massa doet.
Verder lezen in Had ik maar …?
Ben je benieuwd waarom we risico’s juist óverschatten? Lees dan dit artikel, vijf denkfouten waardoor we risico’s overschatten. En wil je leren hoe je risico’s niet overschat, niet onderschat, maar juist realistisch inschat? Lees dan verder in Had ik maar… In dit boek over spijt leer je beslissingen zo te nemen dat je spijtgevoelens minimaliseert, leer je omgaan met de spijtgevoelens die onvermijdelijk zijn, en leer je om gevoelens van spijt productief te maken.
