Hoe herken je een psychose? Waar kun je op letten als iemand uit je omgeving een verandering in het denken en gedrag doormaakt? Een psychose brengt een verschuiving teweeg in wat we zeggen, hoe we ons gedragen, en hoe we de wereld om ons heen waarnemen. In deze veranderde realiteit heeft de persoon in kwestie een volledig eigen kijk op de wereld en zichzelf, vaak voortkomend uit een intense en bijzondere ervaring. Lieuwe de Haan, psychiater bij Arkin en hoogleraar Psychotische stoornissen in het Amsterdam UMC, geeft heldere antwoorden op veelgestelde en moeilijke vragen.
Hoe herken je een psychose?
Een psychose kan je herkennen aan wat iemand zegt en hoe iemand zich gedraagt. Psychose verandert wat we denken, hoe we denken en wat we waarnemen. In een psychose heeft iemand een volkomen eigen opvatting over de wereld en zichzelf. Meestal ontstaat dit na een bijzonder indrukwekkende ervaring.
Gewoonlijk delen mensen een globaal wereldbeeld. Maar in een psychose staat iemand alleen in haar/zijn/hun wereldbeeld. Een psychose is een toestand waarin het denken, de waarneming of de verwerking van waarnemingen anders is dan normaal. Maar dat maakt het niet meteen duidelijker. Want wat is normaal? Wat voor de één de waarheid of normaal is, is dat voor de ander niet.
Welke kenmerken kan je herkennen bij iemand met een psychose? Waar kan je op letten?
Wanneer beschouwen we een gedachte, een manier van denken of een waarneming als normaal en wanneer als een psychotisch verschijnsel? Hierbij maken we gebruik van een aantal kenmerken. Geen van deze kenmerken maakt op zichzelf een absoluut onderscheid mogelijk tussen wat wel en wat niet psychotisch is. Maar in samenhang worden deze kenmerken gebruikt om vast te stellen of de gedachten of waarnemingen die iemand heeft passen bij een psychose.
- Iemand staat helemaal alleen met bepaalde gedachten/overtuigingen of waarnemingen.
- Anderen vinden de gedachten/overtuigingen of waarnemingen niet realistisch.
- Iemand blijft volkomen overtuigd van bepaalde gedachten of waarnemingen, ondanks bewijzen van het tegendeel.
- De persoon zelf of anderen ondervinden hinder van de gedachten/overtuigingen of waarnemingen.
Niet alleen wat iemand denkt kan psychotisch zijn, ook hoe iemand denkt kan psychotisch zijn. Kenmerken hiervan zijn:
- Anderen snappen niet wat iemand bedoelt. Degene is voor langere tijd niet goed te volgen, of springt van de hak op de tak.
- De manier van denken is onlogisch of iemand vormt nieuwe begrippen die nog nooit door iemand anders zijn bedacht.
De meeste mensen met een psychotische gedachte staan er alleen voor
Een van de kenmerken van een psychose is dus dat er eigenlijk maar één persoon is die een bepaalde gedachte of overtuiging heeft, op een bepaalde manier denkt of iets waarneemt. Maar ook dit kenmerk, het alleen staan, is niet geheel sluitend. De eerste die dacht dat de aarde rond was, stond ook helemaal alleen. Toch had hij geen psychotisch idee, maar volkomen gelijk. Aan de andere kant, heel soms heeft een charismatisch persoon psychotische overtuigingen of ideeën die door een aantal volgelingen volledig worden overgenomen.
‘Je staat alleen in je gedachten en/of waarnemingen. Niemand anders deelt ze. Niemand anders kan het volgen. Niemand anders gelooft je. Dat is heel eenzaam. Je staat er alleen voor.’
Zo zijn er sektes geweest waarvan de leden zichzelf ombrachten omdat ze net als hun leider geloofden dat de wereld zou vergaan. We denken dan dat deze mensen allemaal een waangedachte hebben overgenomen. Maar dit komt heel weinig voor. Verreweg de meeste mensen met een psychotische gedachte staan er alleen voor. Niemand kan volgen wat hij/zij/hen waarneemt, niemand anders deelt hun overtuiging.
De psychotische gedachtes zijn niet reëel
Een ander kenmerk van psychose is dat de gedachte of de waarneming niet reëel is. Volgens mensen uit de omgeving kan de psychotische gedachte of waarneming niet kloppen. Je wordt bijvoorbeeld niet achternagezeten door de inlichtingendienst, anderen kunnen je gedachten écht niet lezen of de buurman praat niet altijd tegen jou als je zijn stem hoort.
Maar ook over dat kenmerk kun je twisten. Want wat is realiteit? Hoe weten we zeker dat er geen telepathie bestaat? Mensen zien vaak aan je gezicht of houding hoe je je voelt. Althans, ze denken te weten dat je je op een bepaalde manier voelt. Dan is het toch maar een klein stapje naar het kunnen lezen van je gedachten?
Soms is het duidelijk: als je denkt dat de helft van je hersenen verpulverd is, dan vindt vrijwel iedereen dat onrealistisch. Maar vaak is het wat minder duidelijk: sommige mensen praten achter je rug, maar het is onwaarschijnlijk dat heel grote groepen mensen achter je rug over je praten.
Volgens de twee besproken kenmerken heb je bij een psychose dus in je eentje een gedachte of waarneming die anderen als onrealistisch bestempelen. Maar, we hebben allemaal dagelijks onrealistische ideeën, en die voldoen nog niet aan de definitie van een psychotisch idee.
Het moet ook een belangrijk idee voor je zijn en je moet er niet van af te brengen zijn. Anderen kunnen praten als Brugman, jij blijft overtuigd. Sterker nog, hoe meer anderen jou ervan proberen te overtuigen dat je idee niet klopt, hoe meer jij ervan overtuigd raakt dat jouw idee echt waar is. Je komt hierdoor steeds meer alleen te staan.
Overtuigd van eigen gedachten of waarnemingen
Ook dit kenmerk, de rotsvaste overtuiging, komt veel voor bij niet-psychotische mensen. Maar vrijwel altijd delen ze die overtuiging met anderen. Ook die mensen zijn meestal zeer moeilijk op andere gedachten te brengen, maar zoals gezegd: iemand met een psychotisch idee heeft een sterke overtuiging én staat daarin alleen.
Het laatste kenmerk is dus dat jij of anderen hinder ondervinden van je overtuiging, je manier van denken of je waarnemingen. Je kunt bijvoorbeeld contact met andere mensen gaan vermijden, omdat je denkt dat zij jouw gedachten kunnen lezen. Of je kunt je telefoon vernielen, omdat je denkt dat deze gehackt is. Of je kunt je niet meer concentreren op een gesprek, omdat je steeds stemmen hoort.
Wat doe je als een dierbare last heeft van psychoses?
Als een dierbare last heeft van een psychose dan schrik je. Je merkt dat je niet meer vanzelfsprekend in dezelfde ‘wereld’ zit. Wat je kunt doen, hangt af van de toestand waarin iemand zit. Wanneer een gesprek mogelijk is, dan is het belangrijk om te luisteren naar degene die psychotisch is. Je vermindert namelijk het gevoel van alleen staan als je probeert te begrijpen waar iemand over denkt, wat iemand ervaart of waar hij/zij/hen bang voor is. Als iemand vraagt of je het wel gelooft, kun je zeggen dat je merkt dat iemand zelf overtuigd is. Respecteer die overtuiging. Zeg bijvoorbeeld iets als:
‘Ik merk dat je er volkomen van overtuigd bent dat anderen jouw gedachten kunnen lezen. Zelf denk ik dat mensen niet de gedachten van anderen kunnen lezen, maar je vertelt me dat jij dit echt denkt en ervaart.’
Het is over het algemeen zinloos om te proberen iemand van zijn/haar/hun overtuiging te veranderen. Dat geldt vrijwel voor iedereen en niet alleen voor mensen met een psychose. Probeer vooral niet de verbinding te verbreken. Je kan vragen hoe je de ander kan helpen. Als iemand geen hulp wil en jij je wel zorgen maakt, dan kan je met anderen overleggen wat te doen. Het is belangrijk om hier open en eerlijk over te zijn.
‘De meeste mensen met een psychose herstellen.’
Zijn er misvattingen over psychoses?
Ja, er zijn heel veel misvattingen! Vroeger werd ten onrechte gedacht dat een psychose veroorzaakt werd door tegenstrijdige communicatie in de vroege jeugd. Dit vreselijk schadelijke idee is gelukkig geheel verlaten. Daarnaast denken mensen dat psychoses meestal chronisch zijn, terwijl de meeste mensen met een psychose herstellen. Psychose wordt ook geassocieerd met gevaarlijk gedrag, terwijl de meeste mensen met een psychose geen vlieg kwaad doen.
Is er iets wat jij anders bent gaan doen in de behandeling van mensen met een psychose?
Vanaf het begin van mijn loopbaan heb ik het belangrijk gevonden om voorzichtig te zijn met het gebruik van antipsychotica. Het is van belang om de laagst mogelijke effectieve dosering te zoeken, omdat het remmen van het dopaminesysteem belangrijke functionele consequenties kan hebben. Bij een te hoge dosering is de kans groter op vermoeidheid en motivatieverlies.
Waar ik wel anders naar ben gaan kijken is het werkzame mechanisme van psychotherapie bij psychose. Vroeger dacht ik dat het uitpluizen van gedachten behulpzaam kon zijn. Nu denk ik dat we patiënten vooral moeten helpen om hun aandacht te richten op waardevolle zaken in de buitenwereld en op betekenisvolle contacten met anderen.
Het probleem bij psychose is juist een overmatig gevangen zitten in de eigen binnenwereld. Overal over nadenken. Een constante gedachtestroom. Het vermijden van contacten met anderen, omdat overspoeling dreigt. De oplossing van dit probleem moet mijns inziens niet primair gezocht worden in stilstaan bij de gedachten en waarnemingen van iemand, maar in het helpen om de aandacht te richten op de wereld om iemand heen.
Daarom zijn er ook zulke goede resultaten van contact met lotgenoten, muziek maken en luisteren, sporten, werk en onderwijs. Het herstellen van de verloren gegane verbinding is primair. Dan ontstaat meer verbinding en raken mensen minder verzonken in een eigen eenzame wereld.
Alles wat je aandacht geeft groeit.
Lees meer in Vraagbaak psychose en schizofrenie
De kracht van Lieuwe de Haan zit onder andere in de heldere antwoorden die hij geeft op moeilijke vragen. Zijn boek Vraagbaak psychose en schizofrenieis een uitgebreid naslagwerk van de meest gestelde vragen over psychose en schizofrenie. Het is een echte vraagbaak. Alle kennis wordt besproken aan de hand van vragen. Je hoeft het boek dus niet van voor naar achter te lezen, maar kunt beginnen bij de vragen waar je nu antwoord op wilt.
