Therapeuten worden in de laatste decennia voornamelijk opgeleid in cognitief-gedragstherapeutisch denken, wat het heersende paradigma is in de klinische praktijk en bij wetenschappelijk onderzoek. Deze manier van denken is gericht op herkennen en veranderen van cognities en meetbaar gedrag, hoewel er de laatste jaren meer aandacht komt voor emoties[1]. Hoewel patiënten (en therapeuten) baat hebben bij CGT, blijven veel mensen vastlopen in hun dagelijks leven omdat het geleerde in therapie niet beklijft. Is er een alternatief? Gz-psycholoog Gerrie Bloothoofd en psychotherapeut Rogier Poels geven in dit artikel antwoord op die vraag.
Pijnlijke emoties vermijden
Pijn is, net zoals verdriet, verlies, ziekte, en de dood, onlosmakelijk verbonden met het menselijk bestaan. Lijden, daarentegen, wordt door onszelf veroorzaakt met pogingen om ervaringen van pijn uit de weg te gaan. Lijden is strijden tegen de emotionele pijn van het leven en kan uiteindelijk leiden tot de ontwikkeling van klachten. We hebben als mens de natuurlijke neiging om pijnlijke emoties te vermijden[2]. Sterker nog, moeilijke of pijnlijke emoties blijven vaak helemaal buiten het bewustzijn, omdat we onze emotionele vermijdingsstrategieën automatisch inzetten.
De prijs van emotionele onderdrukking
Het niet voelen van de emoties die we onbewust vermijden kan leiden tot problemen in het contact met anderen[3]. En problemen in het contact met anderen is de belangrijkste reden dat mensen zich aanmelden voor therapie[4]. Een voorbeeld:
Je krijgt als psycholoog een patiënte op intake die zich aanmeldt met depressieve klachten en relatieproblemen – ze laat fysiek over haar grenzen heen gaan door haar partner en ze vindt het moeilijk om voor zichzelf op te komen. Hoe kan ze het beste behandeld worden? Met aandacht voor haar emoties en de ontwikkelde emotionele vermijdingsstrategieën leren we gedurende de therapie dat ze in haar kindertijd door haar moeder systematisch werd gestraft als ze boos was. Ze ‘leerde’ daardoor dat als ze haar boosheid onderdrukte, ze daarmee haar moeders straf kon ontlopen (en daarmee de band met haar moeder kon behouden).
In haar huidige liefdesrelatie lijkt deze angst voor bestraffing nog steeds te spelen. Ze vindt het moeilijk om ‘nee’ te zeggen tegen de seksuele wensen van haar vriend als ze zelf geen zin heeft. Ze wuift dit weg en rationaliseert voor zichzelf dat het normaal is dat mannen meer seks willen dan vrouwen en dat het “geven en nemen is in een relatie.” En dat is nog niet alles: kom jij een paar minuten te laat, dan oogt ze duidelijk geïrriteerd, maar zegt ze met een glimlach dat het ‘helemaal niet erg’ is. Ze heeft geleerd dat als ze haar boosheid onderdrukt als iemand over haar grens gaat, ze dan geen straf zal krijgen, maar de prijs die ze er voor betaalt (niet voor zichzelf opkomen, in een abusievelijke relatie blijven, zichzelf niet uitspreken) leidt tot problemen.
Stop met het verbergen van ongemakkelijke gevoelens
In onze opvoeding leren we om ongemakkelijke gevoelens te verbergen achter ‘goede manieren’, zo worden we gesocialiseerd. Wat we in therapie doen is vaak tegenovergesteld aan deze socialisatie. In de spreekkamer proberen we eigenlijk een ‘asociale’ omgeving te creëren, waarbij we – uiteraard respectvol – zo min mogelijk gehinderd worden door bepaalde sociale normen. We helpen bijvoorbeeld een patiënt om ongemakkelijke en pijnlijke gevoelens onder ogen te zien in plaats van ’sterk‘ te zijn en door te blijven gaan.
Emotionele diepgang als sleutel tot therapeutische vooruitgang
Psychotherapeutische gesprekken zijn wezenlijk anders dan sociale gesprekken. Om een patiënt weer op weg te helpen in het (dagelijks) leven, kan het belangrijk zijn om te leren onbewuste, emotionele pijn onder ogen te zien[5]. Het herkennen, erkennen en doorvoelen van verdrongen emoties leidt tot zelfinzicht. Emoties zeggen namelijk iets over wat iemand raakt, wat diens behoeften zijn en waar de psychologische en emotionele grenzen liggen.
Emoties zeggen iets over wie iemand is als persoon
Als iemand niet weet wat die voelt, dan worden behoeften niet herkend en is het lastig te weten wat nodig is. Hierdoor kan het leven als richtingloos en leeg worden ervaren. Wanneer iemand zichzelf beter leert kennen, wordt duidelijker wat nodig is en kunnen er keuzes worden gemaakt die hierbij passen. Pas dan kunnen structurele gedragsveranderingen en een afname van klachten optreden. Er ontstaat meer zelfkennis, meer authenticiteit en een sterkere verbinding met zichzelf en de omgeving. In de woorden van McCullough (2003, p. 15):
If affect is the fundamental motivational force in human nature, then affect needs to be central in our clinical theory and practice, in order to have a strong impact on changing patiënts’ behavior.
Onderzoek ondersteunt het belang van emotiebeleving
Een mens functioneert beter wanneer die zich bewust is van emoties, ook als deze pijnlijk zijn. Onderzoek van Coombs et al.[6] laat zien dat het door therapeut en patiënt gezamenlijk onderzoeken van emoties tijdens therapiesessie samenhangt met positieve behandelresultaten. Ook andere verschillende onderzoeken laten zien dat de affectieve beleving van emoties in de therapie een positief effect heeft op de uitkomst ervan[7]. Dit pleit voor het doorvoelen van emoties als belangrijk werkingsmechanisme in therapie.
Diepgang in emotie leidt tot verandering
Piliero[8] deed onderzoek naar de persoonlijke beleving van patiënten die een emotiegerichte therapie hadden gevolgd, namelijk de accelerated experiential dynamic therapy[9] , intensive short-term dynamic therapy [10] en emotion focused therapy [11]. Over de ervaringen van de patiënten in therapie werden retrospectief zelfrapportages afgenomen. In hun rapportages was de diepgang waarmee ze hun emoties hadden ervaren duidelijk gerelateerd aan een hoge mate van tevredenheid over de therapie en de beleving dat er werkelijke verandering had plaatsgevonden. In de woorden van Greenberg (2021, p. 40):
Helping people overcome their avoidance of emotion, focusing collaboratively on emotions, and exploring them in therapy thus appear to be important in therapeutic change regardless of therapeutic orientation.
Kortom, het lijkt voor een positief behandelresultaat van groot belang dat mensen in therapie in contact komen met hun (vaak onbewuste en pijnlijke) emoties.
Lees verder voor praktische handvatten voor therapeuten
Ruim tien jaar geleden verscheen er voor zowel patiënten als therapeuten het populaire zelfhulpboek Omarm je emoties van R. J. Frederick, vertaald door Rogier Poels, een boek waarin uitgebreid wordt beschreven hoe emotionele vermijdingsstrategieën kunnen ontstaan en hoe angst voor emoties het dagelijks leven kunnen belemmeren. Omarm je emoties is in 2023 opnieuw verschenen met een nieuwe omslag en geüpdatet binnenwerk, zowel therapeuten als patiënten hebben hier nog steeds veel baat bij. Lees hier hoe je kan beginnen met het omarmen van je emoties: Pak in vier stappen je emotiefobie aan.
En dan is er nu het verdiepende boek Emoties doorvoelen van Gerrie Bloothoofd & Rogier Poels, een boek geschreven speciaal voor therapeuten die zich verder willen bekwamen in het kunnen toepassen van psychodynamische en experiëntiële technieken om patiënten te helpen het omarmen van hun emoties. Aan de hand van voorbeeldsituaties en -interventies kunnen therapeuten zichzelf trainen (deliberate practice) in specifieke psychotherapeutische vaardigheden. Onmisbaar voor elke therapeut die zijn patiënten wil helpen pijnlijke onbewuste emoties te doorvoelen, zodat ze authentieker kunnen worden en meer vrijheid in hun leven kunnen ervaren – en er niet alleen op korte termijn klachtenvermindering optreedt, maar ook op lange termijn karakterverandering.
[1] Ten Broeke en Korrelboom, 2020
[2] Jansen & Batink et al., 2014
[3] Coughlin et al., 2004
[4] Yalom, 2010
[5] Frederickson, 2013
[6] Coombs et al., 2002
[7] Abbass 2002; Abbass et al., 2013b; Johansson et al., 2014
[8] Piliero, 2004
[9] Fosha, 2000
[10] Abbass, 2002
[11] Greenberg, 2002
