Seksueel grensoverschrijdend gedrag komt ook in de zorg voor. Het kan gaan om seksueel contact met een patiënt, ongepaste seksuele opmerkingen, maar ook aanranding en verkrachting komen voor. Dat ook zorgverleners de grens over gaan ervaren we vaak als ongemakkelijk gegeven. Toch is het belangrijk om het zwijgen hierover te doorbreken. Door je te verdiepen in wat er gebeurt en waarom betrokkenen zwijgen, word je beter in het signaleren en aanpakken van dit gedrag in de praktijk. In dit eerste artikel in deze reeks over seksueel grensoverschrijdend gedrag door zorgverleners bespreken we waarom cliënten ervoor kiezen om te zwijgen.
In deel 2 gaan Jan-Willem Weenink en Selini Roozen-Vlachos in op de positie van de collega’s, ofwel de zorgverleners. Lees hier het artikel: Waarom zwijgen collega’s na seksueel grensoverschrijdend gedrag door een zorgverlener?
Afhankelijkheidsrelatie achter gesloten deuren
Het stilzwijgen van cliënten kent meerdere diepgewortelde redenen. Seksueel grensoverschrijdend gedrag vindt vaak plaats achter gesloten deuren. Hierdoor zijn er zelden getuigen en voor anderen weinig mogelijkheden om direct in te grijpen. Wanneer een cliënt een melding wil maken, is het zonder ondersteunend bewijsmateriaal zoals getuigen of WhatsApp-berichten, vaak het verhaal van de een tegenover dat van de ander.
In een zorgrelatie is bovendien sprake van een onevenwichtige verhouding waarbij cliënten afhankelijk zijn van de zorg, de kennis en kunde van de zorgverlener. Cliënten kunnen zich machteloos voelen om er iets van te zeggen. Veel cliënten vragen zich af of zij als cliënt wel geloofd worden. Dat kan hen er vervolgens van weerhouden om het te melden.
Waar ligt de grens in de zorgrelatie?
Soms ervaren de cliënten het gedrag niet direct als grensoverschrijdend, waardoor ze twijfelen aan de ernst van de situatie. Als cliënt is het soms lastig om te bepalen of het écht grensoverschrijdend was. Want voor sommige onderzoeken geldt de term pas als er sprake was van ontkleden en aangeraakt worden. Een opmerking of aanraking kan namelijk ook heel subtiel grensoverschrijdend zijn, waardoor je aan jezelf kan twijfelen:
‘Misschien zag of hoorde ik het wel verkeerd.’
Medisch noodzakelijk of grensoverschrijdend?
In de zorg kan er een dunne lijn zijn tussen handelingen die medisch noodzakelijk zijn of grensoverschrijdend voor de cliënt. Voor sommigen kan iets als grensoverschrijdend worden ervaren, terwijl anderen het niet zo zien. De zorgverlener is bovendien degene met de status, functie en kennis. Wie ben jij om dat tegen te spreken? Binnen de afhankelijkheidsrelatie tussen zorgverlener en cliënt kan het spannend zijn om je uit te spreken.
Daniëlle bezocht een fysiotherapeut vanwege lage rugklachten. Ongevraagd werd ze blootgesteld aan een zorgverlener die haar vroeg haar BH uit te doen zodat haar lichaam beter zichtbaar zou zijn. Daniëlle bevroor en gaf gehoor aan zijn vreemde verzoek. Tegen hem ingaan durfde ze niet. Ook niet toen hij een opmerking maakte over haar borsten. Na afloop van het consult wilde ze snel weg en nooit terugkeren. Ze wilde deze gebeurtenis zo snel mogelijk weer vergeten en zocht een andere praktijk. Een melding heeft ze niet gedaan.
Daarnaast bestaan er aardig wat misverstanden over wanneer er sprake is van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Veel mensen weten bijvoorbeeld niet dat ook bij wederzijdse instemming, initiatief van de cliënt en zelfs een periode na beëindiging van de zorgrelatie, sprake kan zijn van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Lees daar meer over in het artikel: Hoe zorgverleners geleidelijk aan afglijden
Schuldgevoelens en schaamte
De schaamte en schuldgevoelens die volgen op de grensoverschrijding versterken dit zwijgen. Cliënten kunnen zich overrompeld voelen en zich schamen over wat hen is overkomen. Ook maken ze zichzelf soms verwijten. Ze vragen zich af of ze medeschuldig zijn, en kunnen daarom geneigd zijn om het niet te delen. Kortom, ze willen er niet over praten.
Daarbij ziet de omgeving de grensoverschrijding soms als een vervelend maar onschuldig misverstand, waardoor de cliënt zich eenzaam voelt en twijfelt over de mate waarin zij zelf verantwoordelijk zijn. Ook schuift de omgeving soms de schuld in de schoenen van de cliënt, victim blaming. De verantwoordelijkheid voor de overschrijding wordt verplaatst van de dader naar het slachtoffer.
Dubbele gevoelens
De psychiater van Iman is na een jarenlange behandeling fors over haar grenzen gegaan. Hij heeft initiatief genomen tot een seksueel contact. Zij vond dit heel verwarrend, maar is er wel in meegegaan. ‘Ik dacht dat ik ook op hem verliefd was’, zegt Iman. Haar psychiater noemde het echte liefde. Achteraf pas ziet zij in dat dit niet zo is. Hij heeft misbruik van haar gemaakt terwijl zij zorg nodig had. ‘Toch mis ik ons bijzondere contact nog’, geeft ze toe.
Als een cliënt een seksueel contact met een zorgverlener aanvankelijk als gewenst ervoer dan gaat dat vaak samen met dubbele gevoelens. Voordat grenzen werden overschreden heeft de zorgverlener vaak veel betekend voor de cliënt. Denk aan positieve behandelresultaten, prettige aandacht en een bijzondere band. De cliënt kijkt soms positief terug op het bijzondere contact dat er was. Dat er daarna seksueel grensoverschrijdend gedrag plaatsvond, maakt de zorgverlener niet altijd alleen maar een vreselijk persoon.
Ook zijn er cliënten die het seksuele contact met bijvoorbeeld hun tandarts of woonbegeleider absoluut niet als grensoverschrijdend zagen. Ze hebben het zelf ervaren als een romantische affaire of een hele spannende ervaring. Hoewel het vanuit de professional bezien een grensoverschrijdend en zelfs strafbaar contact was, zullen deze cliënten niet snel geneigd zijn te melden. Cliënten beseffen zich ook dat het verhaal delen gevolgen heeft voor de zorgverlener. Vanuit loyaliteit of angst houden ze het geheim.
Dreigementen en twijfels
Het gedrag gaat vaak gepaard met geheimhouding. De cliënt en de zorgverlener zijn zich vaak pijnlijk bewust van de grote gevolgen voor beiden. We weten dat de meest gebruikte methode om slachtoffers te laten zwijgen het uiten van dreigementen is. Het klinkt misschien extreem, maar ook zorgverleners passen dit toe. Voor de cliënten die zich vaak toch al medeschuldig voelen, is dit enorm verwarrend. Het leidt ertoe dat ze niet of soms jaren later melden.
Wanneer ze er wel over praten, ervaren ze vaak twijfels over of ze de juiste beslissing hebben genomen. Ze vertellen dat die dreiging hen regelmatig beïnvloedt.
Veelgebruikte dreigementen (gebaseerd op Bicanic & De Jongh)
Bedreiging van de cliënt
Als je het vertelt dan…
- Maak ik je kapot
- Doe ik aangifte van smaad en laster
- Krijg je daar heel veel spijt van…
Dreigen met afwijzing en andere gevolgen
Als je het vertelt dan…
- Gelooft niemand jou, jij bent de cliënt
- Vertel ik dat jij in de war bent
- Wil geen arts jou meer behandelen
Dreigen met schuldgevoelens
Als je het vertelt dan…
- Maak je mijn gezin stuk.
- Ben ik mijn loopbaan kwijt en kan ik geen cliënten meer helpen
Angst voor de gevolgen
Voor veel cliënten is niet duidelijk waar ze terecht kunnen met hun verhaal. Gaat de werkgever van de zorgverlener hen geloven of steunen ze de zorgverlener? Als de zorgverlener een eigen praktijk heeft, is dit helemaal een uitdaging. Cliënten verwachten soms om zelf de schuld te krijgen of om niet geloofd te worden.
‘En als ik mijn verhaal wel vertel, wat betekent dit voor mij?’
Veel cliënten kwamen bij een zorgverlener vanwege problemen met hun gezondheid. Praten over wat er gebeurd is, heeft soms directe gevolgen voor een lopende behandeling. Ook vragen cliënten zich af of ze het traject dat er volgt op een melding wel kunnen dragen. Het is niet niks en vraagt veel. Cliënten vertellen dat ze een bewuste afweging maken om geen melding te doen. Ze richten zich op hun eigen herstel en proberen het achter zich te laten
Durf te zien
De dynamiek van seksueel grensoverschrijdend gedrag in de afhankelijkheidsrelatie tussen zorgverlener en cliënt is ingewikkeld. Het doorbreken van het stilzwijgen vergt niet alleen bewustwording en educatie binnen de zorgsector, maar ook een omgeving die het durft te zien. Zo creëer je voor deze cliënten een veilige omgeving waarin ze zich gehoord, geloofd en gesteund voelen als ze hun verhaal willen delen.
Lees meer in #MeToo in de zorgrelatie
In #MeToo in de zorgrelatie – Dat gebeurt toch niet bij ons?! lees je verhalen van patiënten, zorgverleners en hun collega’s – over flirterige appjes met een fysiotherapeut, aanranding door een huisarts en verboden relaties. We zoomen in op hoe seksueel grensoverschrijdend gedrag ontstaat. Wat doe je als je gevoelens ontwikkelt voor een patiënt? Waar ligt de grens? Hoe ga je om met vermoedens van grensoverschrijdend gedrag door een collega? En hoe draag je bij aan het voorkomen ervan?
