Ook in de relatie tussen zorgverlener en patiënt komt helaas seksueel grensoverschrijdend gedrag voor. Vaak begint dit met kleine, schijnbaar onschuldige gedragingen. Vanuit een grijs gebied glijden zorgverleners geleidelijk af. Uiteindelijk kunnen ze toch de grens over gaan. Je denkt waarschijnlijk: dat gebeurt niet in mijn organisatie, bij mij of mijn collega’s – maar elke zorgverlener kan op deze glijdende schaal belanden. Hoe ziet het gedrag in dit grijze gebied eruit? Op welke waarschuwingssignalen kun je letten? Je leest in het deze voorpublicatie van MeToo in de zorgrelatie.
Dit artikel komt uit hoofdstuk 5 Waarom gebeurt het? van MeToo in de zorgrelatie en is ingekort en bewerkt door de redactie van Boom Psychologie & Psychiatrie.
Zorgverleners die seksueel de grens overgaan zijn niet per definitie ‘monsters’. Het zijn ook bij collega’s en patiënten geliefde zorgverleners die jaren goed hebben gefunctioneerd. Of het zijn jonge zorgverleners die nieuw zijn in het vak. Dit zijn vaak de zorgverleners die vanuit het grijze gebied geleidelijk afglijden naar seksueel grensoverschrijdend gedrag bij een patiënt. We spreken daarom over een glijdende schaal.
Vanwege twee redenen vinden we het belangrijk om extra aandacht te besteden aan deze groep zorgverleners: 1) elke zorgverlener kan op zo’n glijdende schaal belanden en 2) collega’s en leidinggevenden kunnen juist bij dit type zorgverleners bijsturen of ingrijpen.
Deze zorgverleners merken de gevoelens soms wel op en doen actieve pogingen om extra contact met de patiënt te vermijden, maar maken keuzes die het risico niet genoeg verlagen. De zorgverlener draagt de behandeling ondanks het bestaan van gevoelens voor de patiënt niet over. Of ze accepteren een connectieverzoek via sociale media.
Bij de zorgverleners die via een glijdende schaal overgaan op seksueel grensoverschrijdend gedrag speelt ontremming van gedrag vanuit een combinatie van een emotionele toestand en seksuele aantrekkingskracht een rol. We zien ook zorgverleners bij wie een persoonlijkheidstrek zoals impulsiviteit of de neiging anderen te willen ‘redden’ een grote rol speelt.
Over schijnbaar onschuldige grensoverschrijdingen: het ‘grijze gebied’
Er zijn zorgverleners die nooit de bedoeling hebben gehad om misbruik te maken van een patiënt. Via een aanloop in het ‘grijze gebied’ glijden ze toch af met als eindstation seksueel grensoverschrijdend gedrag. In veel van de gedragingen uit het grijze gebied komen zorgverleners ooit in hun loopbaan weleens of meerdere malen terecht. Meestal is er dan nog niks aan de hand: een zorgverlener signaleert het en stuurt bij.
Deze gedragingen kunnen we wel opvatten als waarschuwingssignaal en als aanleiding om op het professionele gedrag te reflecteren. Bepaalde gedragingen uit het grijze gebied zien we namelijk vaak terug in de aanloop naar seksueel grensoverschrijdend gedrag. Het moment dat je een patiënt vraagt om iets tussen jullie beiden te houden is daar een voorbeeld van. Het zijn ook vaak kleine gedragingen die soms onterecht worden gelabeld als onschuldig. Juist die kleine, ‘onschuldige’ gedragingen kunnen bij elkaar opgeteld op termijn bijdragen aan het afglijden naar ernstiger gedrag.
De volgende gedragingen zien we vaak terug in de literatuur, de meldingen en tuchtzaken in de aanloop naar seksueel grensoverschrijdend gedrag:
- afspraken bij die ene patiënt laten uitlopen;
- afwijken van normale werktijden voor een patiënt;
- amicaal en (te) lichamelijk gedrag;
- contactinformatie delen met een patiënt;
- overmatige zelfonthulling zonder doel;
- socialemediaconnecties met patiënten;
- buiten werktijd communiceren door middel van WhatsApp, mail of sociale media;
- uitzonderingen maken voor een patiënt;
- geheimen bewaren;
- bezitterig voelen en/of gedragen over een patiënt;
- defensief reageren bij bevraging over jullie omgang;
- geloven dat jij de enige bent die kan helpen;
- je anders kleden omdat je wist dat je die patiënt zou zien;
- net wat harder lopen voor die ene patiënt;
- selectief rapporteren in het dossier van een patiënt;
- rolvermenging, bijvoorbeeld een patiënt inhuren;
- iets illegaals of onethisch doen voor een patiënt;
- ontkennen dat de patiënt een patiënt is;
- grote cadeaus of geldbedragen geven en/of aannemen;
- complimenten geven over iemands uiterlijk;
- onderling geflirt afdoen als onschuldig;
- de patiënt in vertrouwen nemen over privéproblemen.
Als zorgverlener kan het helpen om deze lijst voor jezelf door te nemen en te bespreken met een collega of in teamverband. Het kan ook een hulpmiddel zijn om de normen en waarden binnen een team helder te krijgen en elkaars standpunten beter te begrijpen. Sommige zorgverleners vertellen dat het hun persoonlijke stijl is om meer dan de gemiddelde collega dicht bij de patiënt te staan. Andere zorgverleners vertellen dat ze zich bij die ene patiënt voorafgaand aan de grensoverschrijding anders gedroegen dan gebruikelijk.
Uit onderzoek weten we dat zorgverleners die moeite hebben om de professionele grenzen te bewaken, meer risico lopen om seksueel de grens over te gaan. Zij laten meerdere gedragingen uit het grijze gebied zien in de aanloop naar grensoverschrijdend gedrag. En voor jonge zorgverleners geldt dat ze zich het doseren van professionele nabijheid nog eigen moeten maken. Ook zijn ze zich soms onvoldoende bewust van de regels over privécontact met patiënten en ze belanden op die manier op een glijdende schaal.
‘Glijdende schaal’-zorgverleners
De zorgverleners die zichzelf niet op tijd weten bij te sturen gaan stap voor stap steeds wat verder in hun onprofessionele gedrag. De gedragingen uit het grijze gebied nemen toe en de eerste onprofessionele gedragingen en grensoverschrijdingen vinden plaats. Ze voelen zich aangetrokken tot de patiënt en komen in de verleiding om ernaar te handelen. Ze beseffen ergens wel dat hun gedrag niet kan, maar praten dit recht. Ze verlaten geleidelijk hun professionele, reguliere werkwijze en dit eindigt in een seksuele grensoverschrijding.
Een belangrijke kanttekening bij de term glijdende schaal vinden wij op zijn plaats. Er zijn zorgverleners die via een glijdende schaal ‘bijna’ ongemerkt steeds verder afglijden. De term ‘afglijden’ kan iets verontschuldigends hebben. Alsof seksueel grensoverschrijdend gedrag iets is wat je als zorgverlener overkomt en waar je geen invloed op hebt. Terwijl ook deze zorgverleners volledig verantwoordelijk zijn voor hun professionele handelen. Ze zijn zich er tijdens het afglijden vaak wel bewust van dat het misgaat. Met dat besef gaan ze op een niet-constructieve wijze om en zo gaan ze steeds een stap verder.
In sommige sectoren zoals de geestelijke gezondheidszorg is dit type zorgverlener mogelijk oververtegenwoordigd. Ook onder vrouwelijke zorgverleners komt dit type grensoverschrijding vaker voor. De ‘glijdende schaal’-zorgverleners zijn de zorgverleners die verliefd worden, zich seksueel aangetrokken voelen en zo een intiem en/of persoonlijk contact aangaan met een patiënt. Ergens is dit ‘goed’ nieuws, omdat bij dit type zorgverlener het misbruik eerder kan worden voorkomen, mits de zorgverlener of de omgeving tijdig handelt.
Het slechte nieuws is dat het echt om seksueel misbruik gaat en dit misbruik door zo’n zorgverlener mogelijk nog meer schade veroorzaakt bij de patiënt. De hechte vertrouwensband die eraan voorafging maakt dat het voor de patiënt soms nog intenser als verraad, verlating en misbruik voelt.
Groomen
Er zijn ook zorgverleners bij wie sprake lijkt van een glijdende schaal terwijl er wel degelijk een bepaalde mate van planning en manipulatie is in het handelen. Deze zorgverleners groomen de patiënt zodat deze zich niet zo bewust is van de steeds verdergaande grensoverschrijdende handelingen. Bij groomen worden patiënten stap voor stap verleid of onder druk gezet om een stap verder te gaan in het contact met de zorgverlener. Als de patiënt zich vertrouwd voelt, begint de zorgverlener langzaam met een seksuele opmerking, een knuffel of een aanraking. Er wordt stapsgewijs toegewerkt naar seksueel misbruik van de patiënt.
Deze zorgverleners zijn zich wel degelijk bewust van het potentieel beschadigende van hun gedrag of praten hun gedrag voor zichzelf goed. Voor deze patiënten voelt het vaak extra heftig, omdat ze voor hun gevoel een goede band hadden, maar in feite misbruikt zijn voor het plezier van de zorgverlener.
Reflectievragen
- Heb je weleens gevoelens gehad voor een patiënt die verder gingen dan alleen sympathie? Heb je dat getoond?
- Heb je weleens (seksuele) gevoelens gehad voor een patiënt? Heb je dat getoond? Wat vind je daarvan?
- Is het denkbaar dat ‘afglijden’ jou ooit kan overkomen? Waarom wel/niet?
- Wat kan maken dat jij of een collega ooit afglijdt?
Meer over MeToo in de zorgrelatie
In dit boek lees je verhalen van patiënten, zorgverleners en hun collega’s – over flirterige appjes met een fysiotherapeut, aanranding door een huisarts en verboden relaties. We zoomen in op hoe seksueel grensoverschrijdend gedrag ontstaat. Wat doe je als je gevoelens ontwikkelt voor een patiënt? Waar ligt de grens? Hoe ga je om met vermoedens van grensoverschrijdend gedrag door een collega? En hoe draag je bij aan het voorkomen ervan?
