Waarom gaan mensen vreemd? Het antwoord op deze vraag is niet eenvoudig. Soms weten mensen zelf niet eens goed waarom ze vreemd zijn gegaan, of zijn de redenen die ze noemen slechts rechtvaardigingen achteraf. Toch is inzicht krijgen in mogelijke oorzaken van overspel belangrijk voor de therapeutische behandeling van cliënten die met overspel te maken hebben (gehad). Naast de mogelijke oorzaken die stellen noemen, zal ook de therapeut een visie moeten hebben op mogelijke oorzaken van overspel. Die visie helpt de therapeut om de begeleiding vorm te geven. In deze voorpublicatie lees je over twee wetenschappelijke visies op de redenen waarom mensen vreemdgaan, en welke handvatten elke visie biedt voor de begeleiding van cliënten.
Deze tekst komt uit het boek Overspel en jaloezie, Hoofdstuk 1: De vanzelfsprekendheid van monogamie.
Redenen om vreemd te gaan
Je kunt je afvragen waarom we vreemdgaan als we daarmee onze relatie en wellicht gezinsleven zo op het spel zetten. Toch kunnen we allerlei redenen hebben om vreemd te gaan. We vervelen ons of missen iets in onze relatie. Soms vinden we ook dat we niet ‘gemaakt’ zijn voor monogamie, dat het een maatschappelijk verzinsel is en dat het dus logisch is dat we vreemdgaan. Uiteindelijk valt vaak slecht vast te stellen waarom iemand, in een specifiek geval, vreemdgaat. Het is vaak een complex samenspel van factoren dat daartoe heeft geleid. Om overspel emotioneel en mentaal te verwerken en problemen rondom jaloezie te voorkomen, zal hier in therapie aandacht aan besteed moeten worden.
Voor nu willen we iets zeggen over wat de wetenschappelijke literatuur zegt over oorzaken van overspel en problemen rondom jaloezie. Er zijn vele theorieën die hier iets over zeggen, waarvan we er hier twee bespreken: de differentiatietheorie en de gehechtheidstheorie. We bespreken juist deze twee theorieën omdat deze niet alleen iets zeggen over de oorzaken van overspel en problemen rondom jaloezie, maar ook, op basis van deze oorzaken, iets zeggen over wat er nodig is om de relatie te herstellen. Bovendien kunnen deze theorieën je helpen om de situatie van een specifiek stel of van een bepaalde cliënt beter te begrijpen.
Differentiatietheorie
‘Onderzoek laat zien dat naarmate partners meer zelf-gedifferentieerd zijn ze tevredener zijn met hun relatie.’
Zelf-differentiatie is het vermogen om jezelf te worden en zijn terwijl je in contact blijft met je partner (Regas, 2019). Naarmate partners dit vermogen beter hebben ontwikkeld, vinden ze in hun relatie gemakkelijker een balans tussen hun eigen identiteit in de relatie enerzijds en de verbinding met hun partner anderzijds (Skowron, 2000). Onderzoek laat ook zien dat naarmate partners meer zelf-gedifferentieerd zijn ze tevredener zijn met hun relatie (zie bijvoorbeeld Telli & Güler, 2021). In relaties worstelen we voortdurend met zelf-differentiatie. Het is namelijk niet zo makkelijk om in de relatie met je partner altijd helemaal jezelf te zijn. Partners verschillen nu eenmaal in voorkeuren, behoeften, waarden en normen, meningen en hun persoonlijkheid. Deze verschillen kunnen spanningen en wrijving oproepen in de relatie (Rammstedt et al., 2013; Van Scheppingen et al., 2019). Ze vormen daarmee een potentiële bron van conflict en zorgen vaak voor gevoelens van angst, onveiligheid en onzekerheid. Vaak vinden we deze gevoelens onprettig of weten we er geen raad mee. Het liefste willen we er zo snel mogelijk vanaf. Het gevolg is vaak dat we de verschillen met onze partner proberen ‘weg te poetsen’. We kunnen dat doen door ons, omwille van de lieve vrede, aan te passen aan de partner en onze eigen behoeften, voorkeuren of wensen opzij te zetten. Als we dit vaak doen, dan kunnen we onszelf ‘verliezen’ in de relatie. We raken een stuk eigenheid kwijt.
We kunnen ook proberen om de verschillen weg te poetsen door niet onszelf weg te cijferen, maar door te proberen onze partner te veranderen. We zetten onze partner bijvoorbeeld onder druk om iets anders te vinden, willen of voelen dan deze wil, vindt of voelt. We gaan drammen, de partner bekritiseren of ervan proberen te overtuigen dat deze ‘ongelijk’ heeft in plaats van te respecteren dat iedereen recht heeft op een eigen mening of manier van doen. Overspel en problemen rondom jaloezie kunnen daarbij ook gezien worden als gevolgen van het feit dat partners niet goed weten om te gaan met onderlinge verschillen tussen hen (Barraca & Polanski, 2021; Telli & Güler, 2021), bijvoorbeeld verschillen in behoeften aan seksuele of emotionele intimiteit en verschillen in visie op de grenzen van hun relatie. Ze ervaren een gebrek aan zelf-differentiatie (Regas, 2019).
Integrative Behavioral Couple Therapy
De differentiatietheorie stelt dat als partners op een effectieve manier met deze verschillen om leren gaan (met respect voor de ander en zichzelf) juist diezelfde verschillen kunnen zorgen voor persoonlijke en relationele groei (Hardy & Fisher, 2018). Door het samen zoeken naar bijvoorbeeld een compromis leren partners nieuwe kanten aan zichzelf en hun relatie ontdekken en oplossingen vinden die ze voordien niet voor mogelijk hielden. Een vorm van relatietherapie die aansluit bij de differentiatietheorie is de Integrative Behavioral Couple Therapy (ibct; Christensen et al., 2020; Dijkstra & Tamminga, 2020). In IBCT leren partners beter omgaan met de negatieve emoties die onderlinge verschillen met zich mee kunnen brengen. Ze leren om compromissen te sluiten, te verdragen dat ze niet altijd hun zin kunnen krijgen en zich richten op positieve aspecten van de relatie. IBCT is een relatief moderne, derde generatie cognitieve gedragstherapie.
Hechtingstheorie
‘We nemen onze neiging tot onveilige hechting mee in de relatie met onze partner.’
Deze theorie stelt dat we ons automatisch hechten aan de mensen om ons heen, met name degenen met wie we veel samen zijn of van wie we afhankelijk zijn. Kleine kinderen hechten zich met name aan hun ouders en volwassenen aan hun partner. In combinatie met een genetische aanleg, kunnen negatieve ervaringen in eerdere relaties, zoals aanhoudende kritiek of verlating, ons angstig of afstandelijk maken in de hechting aan onze partner. Zo kunnen we bang zijn geworden om verlaten te worden of juist een grote reserve hebben ontwikkeld om ons emotioneel te binden aan een partner. Dit wordt ook wel een ‘onveilige hechting’ genoemd. Dit in tegenstelling tot een veilige hechting waarbij we ons, in het contact met de ander, geaccepteerd, geliefd en veilig voelen.
We nemen onze neiging tot onveilige hechting mee in de relatie met onze partner, waar deze voor allerlei grote of kleine problemen kan zorgen. Een onveilige hechting tussen partners of bij een van beide partners doet vaak een ingewikkelde dynamiek ontstaan in de relatie, die kan worden gekenmerkt door frustraties, problemen rondom jaloezie en/of onvervulde emotionele of seksuele behoeften. Vanuit de hechtingstheorie kunnen we stellen dat overspel en jaloezie worden veroorzaakt door de negatieve emoties die voortkomen uit een onveilige hechting. Een vorm van relatietherapie die is gebaseerd op de hechtingstheorie is de Emotionally Focussed Therapy (eft; Johnson, 2019). EFT beoogt dan ook de dynamiek tussen partners in positieve zin te veranderen en de hechting tussen partners veiliger te maken.
Relatietherapie
Deze twee theorieën, en de therapieën die erop gebaseerd zijn, zien dus verschillende oorzaken voor overspel en problemen rondom jaloezie en hebben verschillende invalshoeken op hoe we, in therapie, om kunnen gaan met deze thema’s (hoewel er inhoudelijk ook overlap is tussen zelf-differentiatie en hechting, zo leidt een versterking van de zelf-differentiatie tot een meer veilige hechtingsstijl; Behjati Najafabadi, 2020). Therapieën die gebaseerd zijn of raken aan de differentiatietheorie stimuleren partners tot zelf-differentiatie: word zelf psychologisch gezien sterker om van daaruit op een betere manier met je partner te communiceren en beter om te gaan met de spanningen in je relatie. Therapieën gebaseerd op de gehechtheidstheorie stimuleren partners om zich op een veiliger manier aan elkaar te hechten. Natuurlijk zijn er meer theorieën die relevant zijn in het kader van overspel, maar niet allemaal hebben ze evenveel implicaties of bieden ze evenveel handvatten voor relatietherapie.
‘De seksuele oriëntatie, leeftijd en culturele achtergrond van partners kunnen allemaal samenhangen met hoe stellen hun relatie hebben ingericht en hoe ze de thema’s overspel en jaloezie beleven.’
Ieder stel is uniek
Uiteindelijk is elk stel en elke cliënt uniek. Het ene stel en de ene cliënt zal veel meer pijn en problemen ervaren door overspel van een partner dan de andere. Iets soortgelijks geldt voor de rol van jaloezie: de ene relatie en cliënt zullen hiermee worstelen, andere relaties en cliënten weten hier goed een weg in te vinden. Hoe partners of individuele cliënten precies omgaan met de thema’s overspel en jaloezie hangt af van vele factoren: hoe zij zelf in elkaar zitten, hoe zij hun relatie hebben ingericht, en de situatie en omgeving waarin ze zich bevinden.
Dit boek geeft inzicht in hoe je als therapeut stellen en individuele cliënten kunt helpen om te gaan met problemen rondom zowel overspel als jaloezie, en geeft handvatten voor begeleiding, ongeacht de seksuele oriëntatie, leeftijd en culturele achtergrond van cliënten en stellen. Dat wil niet zeggen dat deze zaken er niet toe doen. De seksuele oriëntatie, leeftijd en culturele achtergrond van partners kunnen namelijk allemaal samenhangen met hoe stellen hun relatie hebben ingericht en hoe ze de thema’s overspel en jaloezie beleven. Daardoor zul je, in de begeleiding van stellen, de aangereikte handvatten in dit boek altijd op maat moeten maken voor elk stel of elke individuele cliënt.
Meer over Overspel en jaloezie
Overspel en jaloezie gaan vaak hand in hand, maar kunnen ook los van elkaar voorkomen. De meeste vormen van (relatie)therapie, zoals CGT, EFT en IBCT, kennen geen aparte protocollen of adviezen voor overspel en jaloezie. Dit boek geeft (relatie)therapeuten relevante kennis en evidence-based handvatten uit met name de derde generatie cognitieve gedragstherapie om stellen en individuele cliënten te helpen bij het verwerken van overspel en/of problemen rondom jaloezie.
