Mensen hebben een binnen- en een buitenkant. Die buitenkant kunnen we direct waarnemen. De binnenkant kunnen we daarentegen niet zien. Die moeten we afleiden uit het zichtbare deel. Dat is niet altijd even eenvoudig. Hetzelfde gedrag kan immers verschillende zaken uitdrukken. Het proces waardoor we toch betekenis geven aan ons eigen gedrag en dat van anderen noemen we mentaliseren. Dit is een voortdurend proces. Soms bewust en doordacht, maar meestal automatisch en spontaan. Wat is mentaliseren? En wanneer lukt dat niet altijd goed?
Deze tekst komt uit het boek De kracht van mentaliseren – hoofdstuk 2, en is bewerkt door de redactie van Boom Psychologie & Psychiatrie.
Mentaliseren betekent dat we betekenis geven aan zowel ons eigen gedrag als aan het gedrag van anderen op basis van wat we denken dat er achter dat gedrag zit, de reden waarom iemand zich zus of zo gedraagt. Denk aan de bedoeling die iemand heeft, de verwachting van de ander, een bepaald gevoel van waaruit je reageert. Gevoelens, bedoelingen en verwachtingen zijn mentale toestanden, ze spelen zich in ons hoofd af.
Mentaliseren = je eigen gedrag en het gedrag van anderen begrijpen vanuit onderliggende gevoelens, gedachten, bedoelingen en verlangens (mentale toestanden).
Alleen mensen mentaliseren, dieren doen dat niet. Mentaliseren is het fundament van sociale relaties: zonder die unieke kwaliteit zijn relaties tussen mensen gedoemd te mislukken. Het is goed denkbaar dat doorheen de evolutie mensen die beter wisten te mentaliseren beter toegerust waren om te overleven. Mis je die kwaliteit, dan is het gedrag van anderen gewoon niet te vatten. Anderen worden dan onvoorspelbaar en beangstigend.
Het effect van gedrag
Mentaliseren betekent dat we erkennen dat wat wij en anderen doen niet betekenisloos is. Gedrag drukt iets uit, heeft een bedoeling of intentie. En gedrag heeft effect. Het heeft effect op onszelf en op anderen. Van daaruit ontstaan interacties. Ik wil of voel iets en doe iets; wat ik doe heeft effect op de ander, die daar iets bij ervaart en voelt, en vanuit die ervaring zelf reageert; die reactie heeft vervolgens weer impact op mezelf, waardoor ik weer iets voel of ervaar.
Hoe beter we mentaal vertragen en stilstaan bij onze eigen behoeftes, gevoelens en wensen, en hoe beter we nadenken over de effecten van wat we doen op anderen (op hún gevoelens, verwachtingen, behoeftes, …), des te voorspelbaarder en begrijpelijker wellicht de reactie van de ander. In een interactie waarin beide partijen goed mentaliseren is er afstemming en wederzijds begrip, zodat het contact soepeler verloopt. Omgekeerd zullen interacties waarbij één of beide partijen slecht mentaliseren minder soepel en constructief verlopen.
Automatisch en bewust mentaliseren
Mentaliseren gebeurt meestal automatisch, impliciet. We staan echt niet de hele dag bewust stil bij wat we voelen en denken, waarom we doen wat we doen of wat anderen zouden kunnen bedoelen wanneer ze iets doen. De meeste interacties tussen mensen volgen bepaalde vaste patronen, die het niet per se nodig maken om expliciet na te denken over de gevoelens en bedoelingen die meespelen in deze interacties. Kom je thuis na een werkdag, dan heb je met je partner wellicht een aantal vaste interacties. Misschien geef je hem of haar een knuffel, vraag je hoe de dag was en overleg je wie gaat koken en wie de kinderen helpt bij het huiswerk. Je luistert naar de ervaringen van je partner, vertelt iets over jezelf, vraagt aan de kinderen hoe hun schooldag was. Daarbij ben je wel afgestemd op je partner en kinderen, maar dat gebeurt wellicht grotendeels impliciet of automatisch. En zolang de werkelijke interactie ongeveer het vaste patroon volgt, is er geen reden om dat automatische, impliciete proces te veranderen.
Maar stel dat je partner op een dag huilend op de bank zit wanneer je thuiskomt. Dan richt je je aandacht wellicht wel meer op diens mentale toestand: wat is er aan de hand? Waarom huil je? Je vertraagt bewust en denkt na over wat er speelt, over hoe je partner zich voelt en over wat hem of haar zo heeft geraakt. Als dat je lukt, dan verbetert je contact doorgaans: de ander voelt zich begrepen en de interactie verdiept. Maar stel dat je thuiskomt en je partner reageert geprikkeld, bijvoorbeeld door een kritische opmerking te maken. Dan vraagt het vaak een erg bewuste inspanning om je af te stemmen op de redenen achter de geprikkelde opmerking. Misschien is het makkelijker om geprikkeld terug te reageren. Dat kan leiden tot oplopende spanning en een vervelende interactie. In die interactie is de kans groot dat beide partners niet meer goed over elkaar mentaliseren. Dat ze bijvoorbeeld verwijtend worden:
‘Jij moet ook altijd commentaar geven!’ ‘Jij doet ook nooit eens een keer wat ik je vraag!’
Een kwetsbaar vermogen
Mentaliseren is een van de meest unieke menselijke eigenschappen. Tegelijkertijd is er grote variatie in de kwaliteit en effectiviteit ervan, zowel tussen personen als binnen onszelf. Allemaal herkennen we door de dag heen momenten waarop we goed (effectief) mentaliseren, maar ook momenten waarop we minder goed (ineffectief) mentaliseren. We staan dan bijvoorbeeld niet meer stil bij wat er gebeurt hier en nu bij onszelf en de ander, maar vallen terug op automatische aannames. Vaak gaat het om zaken die we typerend vinden voor de ander, om patronen die we in diegene menen te herkennen. Met andere woorden: we vervallen in stereotiep denken.
Als we – bijvoorbeeld onder spanning – vervallen in ineffectief mentaliseren en daardoor niet meer goed afgestemd zijn op de eigenlijke bedoelingen van de ander, maar in plaats daarvan terugvallen op snelle en automatische aannames, dan zijn we vaak geneigd de zaken in te vullen op een manier die gekleurd is door onze eigen kwetsbaarheden. Oftewel, onze overtuigingen op zo’n moment zeggen vaak iets over onszelf.
Sta eens stil bij een recente nare ervaring in contact met iemand die belangrijk voor je was. Denk bijvoorbeeld aan een ruzie of een ongemakkelijk moment. Weet je nog welke overtuigingen over jezelf en de ander er toen in je opkwamen? Als je iemand iets verwijt, wat is dan het eerste wat in je opkomt? Als iemand je raakt of onzeker maakt, waarin word je dan geraakt?
Nog niet uitgelezen over mentaliseren?
In de column van psychoanalytisch psychotherapeut Dorien Philipszoon lees je meer over hoe het mentaliserend vermogen ontstaat en wat je als behandelaar kan doen als het mentaliserend vermogen van je cliënt óf van jezelf plots tijdelijk wegvalt? Lees hier de column Zonder mentaliseren geen contact.
Meer over De kracht van mentaliseren
Herken je dat je soms prikkelbaarder reageert dan je zelf zou willen? Vraag je je weleens af waarom je steeds opnieuw dezelfde discussie voert met je partner? En hoe zou het toch komen dat die ene collega steeds irritatie bij je opwekt, terwijl je het prima kunt vinden met andere collega’s? De kracht van mentaliseren legt op toegankelijke wijze uit wat mentaliseren betekent en hoe het kan helpen om in ons eigen leven maar ook in het leven van anderen een verschil te maken.
