De dagen worden korter, het is donker en de feestdagen zijn niet voor iedereen leuk. Nare familiekwesties komen bovendrijven, of je wordt er juist aan herinnerd dat je geen partner of familie hebt. Tel daarbij op dat huisartsen, crisisdiensten en andere hulpverleners vanwege vakantie minder goed beschikbaar zijn en het is dé perfecte storm voor een golf van suïcide. Maar klopt dat eigenlijk wel? Wordt er rond de feestdagen meer zelfmoord gepleegd dan normaal, of is dat een mythe?
Dit artikel is geschreven door de redactie van Boom Psychologie & Psychiatrie en is gebaseerd op hoofdstuk 2 uit Mythen over zelfmoord van Derek de Beurs.
Risicofactoren in de decembermaand
Rond kerst zijn veel belangrijke risicofactoren voor zelfmoord aanwezig: er wordt flink gedronken, je slaapritme gaat op de schop, soms komen er financiële zorgen bij kijken en dan zijn er natuurlijk ook nog de familieconfrontaties. Van regelrechte ruzies tot in gespannen sferen bij elkaar zitten en doen alsof het oh zo gezellig is: familie kan heel wat stress opleveren. Daarbij is de decembermaand donker en wordt gebrek aan zonlicht vaak in verband gebracht met een verminderde stemming. Die depressieve gevoelens zijn dan weer een belangrijke voorspeller van suïcidaal gedrag en het lijkt dus aannemelijk dat suïcides rond de feestdagen pieken.
Seizoensgebonden effecten van zelfmoord
Is dat ook terug te zien in de cijfers? Opvallend genoeg niet. Er zijn verschillende onderzoeken gedaan naar seizoensgebonden effecten van zelfmoord en de piek ligt in nagenoeg alle landen juist in de lente – dezelfde lente die je waarschijnlijk associeert met bloeiende bomen en de lentezon. Hoe kan dat? Onderzoeken hierover zijn nog in volle gang en er zijn tot nu toe verschillende verklaringen voor.
Om te beginnen met een die socioloog Émile Durkheim al in 1897 beschreef in zijn boek Le Suicide. Hij bracht de toename van zelfmoord in verband met veranderingen in het sociale leven. Suïcide is dus niet een individueel probleem, maar heeft te maken met de omgeving. In de lente zouden mensen meer contact met elkaar hebben, waardoor er vaker zelfmoord zou worden gepleegd. En ook de moderne literatuur komt met twee verklaringen: een psychologische én een biologische.
Psychologisch: Effect van de verbroken belofte
Als het vakantie is, krijg ik eindelijk rust in m’n hoofd. – Die gedachte is misschien niet zo gek, maar soms wel onrealistisch. Als dit soort hoopvolle gedachtes niet uitkomen blijft iemand achter met een grote teleurstelling, die je op kunt tellen bij de sombere emoties waar diegene al mee zat. De Amerikaanse socioloog Howard Gabennesch noemt dit het effect van de verbroken belofte; de gehoopte verlossing is uitgebleven en dat voelt zwaar.
De lente is dan een stekelig contrast tussen een steeds vrolijker wordende omgeving en de interne toestand van een persoon die suïcidaal is. Mei brengt niet opeens méér dan december, maar omdat de hele wereld blijer lijkt te worden, had iemand dat stiekem wel verwacht. Dit is terug te zien in de zelfmoordcijfers van bijna alle landen: in de lente stijgt het aantal suïcides en in de herfst en wintermaanden neemt het af.
Biologisch: Zonlicht
In de lente is er eindelijk meer zon. Hoe kan dat er nou voor zorgen dat het aantal suïcides toeneemt? We worden toch allemaal blij van vakanties naar een warm land? En wordt lichttherapie niet juist ingezet om mensen van een depressie af te helpen? Zonlicht heeft inderdaad een bewezen effect op menselijk gedrag. Dit heeft te maken met veranderingen van de neurotransmitter serotonine, die een rol speelt bij onze stemming. Zo nemen impulsiviteit en agressie toe als de temperatuur stijgt, wat de stijging zou kunnen verklaren.
Uit onderzoeken blijkt dat ‘meer zonuren’ inderdaad een voorspellende factor is voor een hoger aantal suïcides. En dat niet alleen: het is een betere voorspeller voor zelfmoord dan iemands economische situatie en de ervaren sociale steun. Het lijkt zelfs zo te zijn dat agressieve en gewelddadige methoden voor zelfmoord, zoals verhanging, verdrinking of het gebruik van wapens (in tegenstelling tot bijvoorbeeld vergiftiging), vaker voorkomen bij meer zonuren.
Tegelijkertijd klopt het dat de zon een natuurlijk antidepressivum is. Maar let daarbij wel op het volgende: een antidepressivum heeft bij sommige mensen eerst effect op motivatie en actiebereidheid, en pas later op de stemming. Zo krijg je een patiënt die in het begin nog depressief en hopeloos is, maar opeens wél de energie heeft om zichzelf iets aan te doen! Pas na enkele weken is de stemming zo verbeterd dat het beschermt tegen zelfmoord.
Wat gebeurt er dan op kerst?
Op kerst zelf daalt het aantal zelfmoorden, waarna er een korte piek volgt op 1 januari. Juist tijdens vakanties komt suïcide minder vaak voor. Mensen lijken hun zelfmoord uit te stellen om erachter te komen of deze periode een uitkomst biedt. Als dat niet zo is, dan komt het effect van de verbroken belofte: een extra harde klap die bovenop de al bestaande depressieve gevoelens terechtkomt, met zelfmoord soms als gevolg. Waarschijnlijk is dit een goede verklaring voor de piek op de eerste dag van het jaar.
Monday blues
De lijn van de feestdagen en 1 januari kan je zo doortrekken naar het weekend en de maandag. Hier lijkt hetzelfde verband te bestaan. De meeste zelfmoorden worden op een maandag gepleegd en de monday blues zijn dus echt. Het weekend bracht niet waar op gehoopt was en iemand kan te maken krijgen met een plotselinge toename van ervaren stress en angst zodra diegene weer naar werk, studie of school moet. Dit heeft naar alle waarschijnlijkheid écht met het weekend te maken, want in Israël, waar zondag de eerste dag van de week is, zie je dat het aantal suïcides onder mannen juist op deze dag piekt.
Blue Monday: ook een mythe?
Er is zelfs een ‘officiële’ blauwe maandag, bedacht door de Britse psycholoog Cliff Arnall. Hij berekende de meest deprimerende dag van het jaar aan de hand van een wiskundige formule, met verschillende factoren: de W voor weer, D voor schulden, d voor het maandelijkse salaris, T voor de tijd vanaf kerst, en Q voor de tijd sinds gebleken is dat we ons niet aan onze goede voornemens konden houden. De M staat voor lage motivatie en de Nₐ voor de gevoelde noodzaak om actie te ondernemen.
Uit de formule rolde Blue Monday: klinkklare onzin, zo bleek achteraf. Het was een pr-stunt van het Britse reisbureau Sky Travel, waar Arnall zijn naam aan verbonden had. Ze hoopten mensen met deze dag over te halen een vakantie te boeken. Uiteindelijk is deze stunt de bron geworden van een van de bekendste mythen uit de psychiatrie. Nog steeds besteden media elk jaar aandacht aan Blue Monday, meestal op de derde maandag van januari.
Maar dat dit ook echt de deprimerendste dag van het jaar is? Daar zijn geen aanwijzingen voor. Het is heel goed voor de bewustwording om stil te staan bij belangrijke onderwerpen zoals depressie en zelfmoord, maar uit niets blijkt dat deze maandag deprimerender is dan andere maandagen. Dat is dan wel weer goed nieuws.
Wat nu? Bewustwording
Dat er rond de feestdagen meer zelfmoorden plaatsvinden dan anders, is dus een mythe. Misschien een geruststelling voor de komende kerstdagen, maar het belangrijkste is natuurlijk dat we weten wanneer de pieken plaatsvinden. Hulpverleners kunnen dan extra goed opletten en ook voor zelfmoordpreventie is het goed om te weten dat de lente hét seizoen is voor extra publiekscampagnes. En dat is nodig, want elke dag overlijden er in Nederland ongeveer vijf mensen door zelfmoord.
Benieuwd naar de andere mythen én opvattingen over zelfmoord die wel kloppen? Je leest ze allemaal in het boek Mythen over zelfmoord van Derek de Beurs. Hierin vind je ook alle bronnen die bij dit hoofdstuk horen.
Denk jij aan zelfmoord? Praat erover! Neem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via www.113.nl
Terminologie: zelfmoord, zelfdoding en suïcide
Zelfmoord, zelfdoding en suïcide. Het zijn alle drie termen die gebruikt worden wanneer we spreken over ‘een zelfgeïnitieerde daad met dodelijke afloop, waarvan de overledene had kunnen weten dat ze potentieel dodelijk was’, zoals de definitie van de Wereldgezondheidsorganisatie luidt. Er is veel te doen over het taalgebruik rondom dit taboeonderwerp. De term ‘suïcide’ wordt vaak gebezigd door professionals in de geestelijke gezondheidszorg en door wetenschappers. ‘Zelfmoord’ is de benaming die in het dagelijks verkeer wordt gebruikt, maar die vooral bij nabestaanden wrevel wekt vanwege de heftigheid van het woord ‘moord’. Zij verkiezen ‘zelfdoding’.
In Mythen over zelfmoord, dat geschreven is met een wetenschappelijke insteek, staat vaak het woord ‘suïcide’, maar ook, net zoals 113 Zelfmoordpreventie dat doet, ‘zelfmoord’. In de PITSTOP suïcidetraining leerden we hulpverleners aan te sluiten bij de taal die de patiënt ook gebruikt. Mythen over zelfmoord probeert dit onderwerp bespreekbaar te maken in een taal die de lezer verstaat. Het woord ‘zelfmoord’ hoort daar (helaas) bij. – Inleiding, Mythen over zelfmoord, pagina 17.
