Persoonlijkheidsdiagnostiek hoeft niet zo moeilijk te zijn als vaak wordt gedacht. Dat blijkt uit het handige handboek Persoonlijkheidsdiagnostiek, dat speciaal is geschreven voor de ‘gewone’ ggz-professional in de eerste of tweede lijn. De Richtlijn persoonlijkheidsstoornissen[1] en de handboeken over persoonlijkheidsstoornissen stellen dat ggz-professionals bij de diagnostiek ‘multiconceptueel, multimethodisch, multidisciplinair’ te werk moeten gaan. Deze aanpak kan echter complex en ontmoedigend lijken voor wie niet in een hoogspecialistische setting werkt. Psychiater Michiel W. Hengeveld biedt in deze praktische gids een middenweg.
Het boek werkt volgens het Alternatief DSM-5-model voor Persoonlijkheidsstoornissen (AMPS), zoals beschreven in het DSM-5-TR. Ook komen de afweer- en copingmechanismen en disfunctionele basale assumpties of schema’s aan de orde. Lees verder en kom erachter dat je met behulp van deze gids een persoonlijkheidsstoornis kan vaststellen volgens het AMPS, maar ook volgens de ‘klassieke’ DSM-5-TR-classificatie.
Goed om te weten:
In deze praktische gids ligt het accent helemaal op het ‘gewone’ klinische onderzoek. Niet op vragenlijsten of (semi)gestructureerde interviews.
Persoonlijkheidsfunctioneren
Ieders persoonlijkheid heeft primair een aantal algemene kenmerken. Die bepalen het totaalplaatje, het algemene functioneren van de persoon. Of de patiënt een persoonlijkheidsstoornis heeft, en zo ja: hoe ernstig deze is en wat de prognose en het behandelbeloop zijn, wordt bepaald door het niveau van dit algemeen persoonlijkheidsfunctioneren.
Het AMPS onderscheidt twee fundamentele aspecten van de persoon: hoe deze zelf functioneert, en hoe de persoon omgaat met anderen. Deze twee aspecten worden onderverdeeld in elk twee elementen: respectievelijk identiteit en zelfsturing, en empathie en intimiteit. Deze vier elementen zijn weer onderverdeeld in tien persoonlijkheidsfuncties. In de gids worden deze tien functies uitgebreid beschreven, inclusief de beperkingen die bij verschillende persoonlijkheidsstoornissen kunnen optreden.
Pathologische persoonlijkheidstrekken
Op individueel niveau wordt de aard van de persoonlijkheid ingekleurd door de verschillende persoonlijkheidstrekken die iemand heeft. Persoonlijkheidstrekken zijn de karakteristieke, habituele manifestaties van de cognitieve, affectieve en conatieve functies van een unieke persoon. Het AMPS beschouwt de pathologische persoonlijkheidstrekken als de extreme polen van de vijf persoonlijkheidsdimensies van het bekende vijffactorenmodel (VFM) uit de persoonlijkheidspsychologie (ook wel bekend als de Big Five). Het boek geeft aan met welke persoonlijkheidsstoornissen de verschillende trekken vooral samenhangen.
Maladaptieve afweer- en copingmechanismen en disfunctionele schema’s
In een overzicht van maladaptieve afweer- en copingmechanismen en disfunctionele schema’s wordt toegelicht welke persoonlijkheidsstoornissen samenhangen met deze mechanismen en schema’s.
Onderzoek
Je leest vervolgens hoe je het persoonlijkheidsfunctioneren, de persoonlijkheidstrekken, de afweer- en copingmechanismen en de basale schema’s kunt afleiden uit de eerste indrukken, je observaties en uit het verhaal van de patiënt en diens naasten bij de speciële anamnese, de sociale anamnese, de biografische anamnese en de heteroanamnese.
De feitelijke informatie over wat de patiënt heeft meegemaakt in zijn leven, kan worden verkregen uit een sociobiografische vragenlijst (zie bijlage 2 in Persoonlijkheidsdiagnostiek) of een door de patiënt geschreven biografie.
Klinimetrie
Voor wie toch ook graag met meetinstrumenten werkt, biedt de gids verwijzingen naar praktische tools zoals de LPSF-SR-NL en de STiP-5.1.
Classificatie in vier stappen
Na het hierboven beschreven onderzoek kan de lezer in vier stappen het persoonlijkheidsfunctioneren en de mogelijke persoonlijkheidstrekken classificeren. Dit omvat ook de eventuele syndroomstoornis of neurobiologische ontwikkelingsstoornis.
Daarnaast biedt het onderzoek waardevolle informatie voor het opstellen van een (voorlopige) diagnose. Denk hierbij aan conclusies over hoe de patiënt de symptomen ervaart, de etiologische en pathogenetische factoren, het niveau van functioneren en de indicatiestelling voor de behandeling.
Aan de slag met de gids Persoonlijkheidsdiagnostiek
Persoonlijkheidsdiagnostiek is een praktische en toegankelijke gids voor het diagnosticeren van persoonlijkheidsstoornissen. Het biedt heldere uitleg over persoonlijkheidsfunctioneren, pathologische trekken en onderzoeksmethoden zoals anamnese, observatie en exploratie. Ook worden handige meetinstrumenten en een vierstappenmodel voor de classificatie toegelicht.
De nadruk ligt op het gewone klinisch onderzoek, met veel aandacht voor persoonlijke interactie en observatie. Het boek is speciaal geschreven voor de dagelijkse praktijk van psychiaters, psychologen, psychotherapeuten en verpleegkundig specialisten in de eerste en tweede lijn.
Bijlagen bevatten de Diagnostische Criteria en de Niveaus van Persoonlijkheidsfunctioneren Schaal (NPFS) uit het Handboek voor de classificatie van psychische stoornissen (DSM-5-TR), evenals een sociobiografische vragenlijst.
[1] Federatie Medisch Specialisten. Richtlijnen. Geraadpleegd via: richtlijnendatabase.nl.