Cliënten die zich met aanhoudende angstklachten aanmelden voor gespecialiseerde ggz kunnen, volgens recente metingen, baat hebben bij het volgen van welbevindentherapie. In dit artikel bespreekt hoogleraar geestelijke gezondheidsbevordering Ernst Bohlmeijer een aantal mogelijke verklaringen voor de effectiviteit van positieve psychologie-interventies (PPI’s) bij het verminderen van psychische klachten. Vervolgens legt hij uit waarom het tijd is om de overstap te maken van klachtgericht naar krachtgericht werken, met een actieve focus op positieve geestelijke gezondheid. Daarnaast laat hij zien hoe het relatief nieuwe vakgebied positieve klinische psychologie hieraan bijdraagt.
Welbevindentherapie bij (sociale) angstklachten
Casus: David en de inzet van welbevindentherapie
De 49-jarige David meldt zich opnieuw aan bij een centrum voor gespecialiseerde ggz vanwege aanhoudende angstklachten. Eerder heeft hij cognitieve gedragstherapie (CGT) gevolgd, gericht op het verminderen van paniekaanvallen. Deze aanvallen zijn inmiddels verdwenen, maar hij blijft last houden van hardnekkige restklachten, zoals verhoogde algemene angst en spanning. David is vooral bezorgd over het overslaan van zijn hart. Exposuretherapie heeft niet geleid tot verdere vermindering van de angst.
De therapeut stelt voor om de behandeling in eerste instantie te richten op positieve geestelijke gezondheid (mentaal welbevinden) en het positieve functioneren van de cliënt. Na enige toelichting stemt David hiermee in, op voorwaarde dat zijn klachten ook besproken worden en hij indien nodig aanvullende sessies kan krijgen die specifiek gericht zijn op zijn klachten.
David volgt vervolgens acht sessies welbevindentherapie. In deze gestructureerde behandeling richt hij zich op het ervaren van positieve emoties, vergroten van zelfcompassie en verbeteren van positief functioneren (Bohlmeijer et al., Positieve klinische psychologie in de praktijk). Tijdens de therapie worden onder andere positieve psychologie-interventies (PPI’s) toegepast. Na afronding laten metingen met de Brief Symptom Inventory (BSI) een substantiële afname van de klachten zien: van bovengemiddeld naar benedengemiddeld. Het mentale welbevinden is licht toegenomen.
Na de welbevindentherapie volgen nog vijf sessies CGT, vooral gericht op het verminderen van sociale angst, waar de cliënt veel last van blijft houden.
De betekenis van positieve psychologie voor klachtenreductie
De bovenstaande casus wordt uitgebreid besproken door psycholoog Klaas Huijbregts en collega’s in het boek Positieve klinische psychologie in de praktijk . Een leertheoretische analyse volgt binnenkort in het Tijdschrift voor Gedragstherapie.
Wat zijn mogelijke verklaringen voor de effecten van welbevindentherapie en PPI’s op het verminderen van angstklachten en psychopathologie?
- Verbetering van het positief affect-systeem
PPI’s kunnen bijdragen aan een goed functionerend positief affect-systeem, dat betrokken is bij het genereren en reguleren van positieve gevoelens in reactie op externe of interne positieve stimuli. Bij psychische stoornissen, zoals angst- en stemmingsklachten, functioneert dit systeem vaak onvoldoende. PPI’s richten zich op het versterken van positieve aandacht, genieten van positieve ervaringen (savoring), en het uitdagen van belemmerende gedachten die positieve emoties blokkeren. - Verbreding van aandacht en cognitieve flexibiliteit
Het vaker ervaren van positieve emoties kan op korte termijn leiden tot verbreding van aandacht en meer cognitieve flexibiliteit. Bij veel psychische stoornissen is sprake van een vernauwing van aandacht en rigide denkpatronen, zoals herhalend negatief denken. Volgens de empirische onderbouwde broaden-and-build theorie van Barbara Fredrickson stellen positieve emoties mensen in staat om cognitief flexibeler, creatiever en meer open naar anderen te worden, wat het aanpassingsvermogen ten goede komt. - Focus op sterktes en verlangens
PPI’s richten de aandacht van cliënten op wat goed gaat in hun leven, evenals op wensen en doelen. Dit versterkt de motivatie om verbondenheid en betekenis te realiseren, wat kan bijdragen aan acceptatie van klachten of het aangaan van uitdagende behandelingen, zoals exposuretherapie. - Ontwikkeling van zelfcompassie en een positief zelfbeeld
PPI’s richten zich expliciet op het vergroten van zelfcompassie en het benutten van persoonlijke sterktes in het dagelijks leven. Dit kan het zelfbeeld en zelfvertrouwen verbeteren, wat essentiële voorwaarden zijn voor geestelijke gezondheid.
Hoewel deze processen ook in andere therapieën aan bod komen, voegen welbevindentherapie en PPI’s unieke methoden toe met een specifieke focus op kracht en mogelijkheden. De aandacht verschuift van klachten en disfunctioneren naar positief functioneren en persoonlijke groei. De casus van David illustreert dat deze aanpak effectief kan zijn, vooral in situaties waarin klachtgerichte behandelingen slechts beperkt effectief blijken.
Positieve klinische psychologie: een nieuwe benadering in de ggz
Wat gebeurt als iemand zich bij de (basis-/gespecialiseerde-)ggz met psychische klachten aanmeldt? Het is doorgaans passend om te starten met grondige diagnostiek, psycho-educatie en een behandeling die primair gericht is op het verminderen van deze klachten. Dit is wat cliënten verwachten en waar zij recht op hebben.
De beperkingen van klachtgerichte therapie
Onderzoek toont echter aan dat veel mensen slechts beperkt of helemaal niet profiteren van klachtgerichte therapie. Net zoals de afwezigheid van lichamelijke klachten niet de kern van fysieke gezondheid vormt, is de afwezigheid van psychische klachten niet de kern van mentale gezondheid.
Wat is positieve geestelijke gezondheid?
Positieve geestelijke gezondheid omvat het vermogen om vreugde, betrokkenheid, betekenis en verbondenheid te ervaren – ook in de aanwezigheid van psychische klachten en kwetsbaarheid. Bij mensen met ernstige en vaak blijvende aandoeningen spreekt men van persoonlijk herstel. Maar dit concept is net zo relevant voor veelvoorkomende en minder ernstige psychische stoornissen. Dit is het terrein van de positieve klinische psychologie, waarbij kennis over mentaal disfunctioneren wordt geïntegreerd met inzichten in positief mentaal functioneren.
De rol van krachtgerichte interventies in de ggz
De positieve klinische psychologie onderzoekt de relatie tussen positieve factoren en processen enerzijds en geestelijke gezondheid anderzijds. Het bekijkt hoe krachtgerichte interventies, zoals positieve psychologie-interventies (PPI’s), kunnen bijdragen aan een goede geestelijke gezondheid. Het mooie van deze aanpak is dat het twee kanten op werkt: de toepassing van PPI’s kan niet alleen bijdragen aan het verminderen van klachten, zoals in de casus werd geïllustreerd, maar ook aan het realiseren van positieve geestelijke gezondheid ondanks psychisch lijden.
Het model voor duurzame geestelijke gezondheid
Toch blijft het een uitdaging om een gebalanceerde geestelijke gezondheidszorg te realiseren. Daarom is het model voor duurzame geestelijke gezondheid ontwikkeld. Dit model plaatst positieve geestelijke gezondheid naast klachtenvermindering als kernuitkomst, en wordt in hoofdstuk 4 van Positieve klinische psychologie in de praktijk uitgebreid beschreven
Het nodigt behandelaars uit om op gepaste momenten de focus te leggen op de krachten van cliënten. Het is een ecologisch model, omdat het ook bronnen van adaptatie in de omgeving van een persoon meeneemt. Positieve geestelijke gezondheid omvat namelijk ook het vermogen om deze bronnen in de omgeving te herkennen en te benutten.
De kracht van het model ligt in het laten zien hoe ook klachtgerichte interventies kunnen bijdragen aan positieve geestelijke gezondheid. In sommige gevallen is daardoor geen aanvullende behandeling gericht op positieve geestelijke gezondheid nodig.
Het model benadrukt dat het geen kwestie is van zwart-wit-denken. De zorgprofessional wordt juist uitgenodigd om flexibel te zijn in het kiezen van de focus van de behandeling.
Naar een holistische benadering van geestelijke gezondheid
Klachtgerichte interventies hebben hun beperkingen, maar krachtgerichte interventies en PPI’s hebben die eveneens. Ik geloof daarom vooral in een goede integratie van beide benaderingen. Dit sluit aan bij hoe verschillende behandelmethoden – zoals schematherapie, persoonsgerichte therapie, gedragstherapie, compassiegerichte therapie en ACT – positieve interventies al opnemen in hun aanpak. Zo wordt een holistische benadering van geestelijke gezondheid steeds beter gerealiseerd.
Is positieve geestelijke gezondheid een luxeproduct?
Regelmatig wordt mij gevraagd of meer aandacht voor positieve geestelijke gezondheid en positieve klinische psychologie de ggz niet juist duurder zal maken. Ik verwacht eerder het tegenovergestelde. Positieve geestelijke gezondheid is geen luxeproduct. Het draait om het vermogen van een persoon om diens mogelijkheden te realiseren, effectief om te gaan met dagelijkse stressoren, productief te zijn in werk en een waardevolle bijdrage te leveren aan de gemeenschap.
Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat de aanwezigheid van positieve geestelijke gezondheid de kans op het ontstaan van psychische stoornissen vermindert en het risico op terugval na behandeling kleiner maakt. Dit biedt niet alleen voordelen voor het individu, maar kan ook de druk op de geestelijke gezondheidszorg verlagen.
Door meer ruimte te maken voor aanvaarding en eerder een verschuiving te maken van de focus op klachten naar het versterken van krachten, neemt de kans op langdurige behandelingen zonder duidelijk doel of resultaat af. Dit maakt zorg effectiever en voorkomt onnodige kosten.
Bereik samen een hoog niveau van welbevinden
Het realiseren van positieve geestelijke gezondheid is grotendeels een verantwoordelijkheid van mensen zelf en van systemen buiten de ggz, zoals gemeenschappen, families en werkgevers. Toch hebben mensen vaak een goede start en begeleiding nodig om dit potentieel te benutten. Het goede nieuws is dat veel mensen in staat zijn een hoog niveau van welbevinden te bereiken, zelfs als zij te maken hebben met psychische klachten. Dat is een hoopvol en realistisch perspectief, dat uitnodigt tot een bredere kijk op geestelijke gezondheid.
Lees meer in Positieve klinische psychologie in de praktijk
Positieve klinische psychologie in de praktijk bevat direct toepasbare handvatten, zoals meetinstrumenten, casuïstiek, draaiboeken en protocollen. Deze tools ondersteunen een effectieve implementatie van welbevindengerichte interventies in uiteenlopende settings en voor diverse doelgroepen. Of je nu werkt in een klinische setting, een praktijk aan huis hebt, of een rol speelt in beleidsontwikkeling binnen de ggz, dit boek biedt waardevolle inzichten en praktische hulpmiddelen voor een gebalanceerde zorgverlening waarin zowel klachtenreductie als welbevinden centraal staan.
