Dit jaar bestaat Stichting 113 Zelfmoordpreventie vijftien jaar en de medewerkers van de hulplijn voeren elke dag zo’n 500 gesprekken. Psychiater Jan Mokkenstorm (1962-2019) richtte 113 op omdat hij taboe op praten over zelfmoord en zelfmoordgedachten wilde doorbreken. Vanuit dezelfde missie schreef hij een overlevingsgids getiteld Hoop doet leven. De 113 Suicide Survival Guide. Net als Stichting 113 is dit boek er niet alleen voor mensen die aan zelfmoord denken, maar ook voor hun naasten. Als je betrokken bent bij iemand die (misschien) met zelfmoord bezig is, lees je in dit artikel hoe je hiermee om kunt gaan en wat de valkuilen zijn.
Dit artikel komt uit deel 6: Hoe help ik iemand overleven? van Hoop doet leven en is ingekort door de redactie van Boom Psychologie & Psychiatrie.
Denk jij aan zelfmoord? Praat erover! Neem contact op met 113 Zelfmoordpreventie via www.113.nl
Hoe help ik iemand met zelfmoordgedachten overleven?
Het roept veel emoties bij je op als iemand om wie je geeft aan zelfmoord denkt. Je kunt er flink van in de stress schieten. Zo sterk dat je in je betrokkenheid verder gaat dan goed voor je is. Bijvoorbeeld door de strijd aan te gaan over zelfmoord plegen, door hulpverlener te gaan spelen, door dingen te beloven die je niet kunt waarmaken, of door je sterker voor te doen dan je bent. Hieronder zie je wat je beter niet kunt doen.
Valkuilen in de hulp aan iemand die aan zelfmoord denkt
Ga de strijd niet aan
Blijf open en empathisch. De eerste reflex die je hebt als iemand zegt met zelfmoord bezig te zijn is natuurlijk: ‘Dat moet je niet doen. Doe geen domme dingen. Wees niet zo gek.’ Alleen: iemand die aan zelfmoord denkt heeft dit waarschijnlijk al verschillende malen tegen zichzelf gezegd. En toch is de gedachte er nog. Het heeft dan ook weinig zin om de gedachte aan zelfmoord te bekritiseren. Beter is om je begrip en medeleven te tonen. Hierbij kun je vanzelfsprekend wel duidelijk maken dat je aan de kant van de hoop en het leven staat, en dat het heel ellendig voor je zou zijn als iemand toch zelfmoord zou plegen.
Ga niet mee in de gedachte
Empathie met iemand die aan zelfmoord denkt, is iets anders dan meegaan in het idee dat zelfmoord een goede oplossing is. Mensen die twijfelen aan zelfmoord plegen, willen hiervoor wel eens ‘zieltjes’ winnen. Bijvoorbeeld door gesprekken met je aan te gaan waarin ze je uitspraken ontlokken die de gedachte aan zelfmoord rechtvaardigen. Zo maken ze het voor zichzelf makkelijker om te denken dat zelfmoord goed is en dat jij er geen moeite mee zou hebben. Ook al denk je misschien dat ook jij mogelijk wel eens aan zelfmoord zou kunnen denken (want dat zou heel normaal zijn), toch is het niet goed om dat te zeggen tegen iemand in nood of met grote frustraties over het leven. Je woorden kunnen worden misbruikt om de stap naar zelfmoord kleiner te maken.
Ventileer je machteloze boosheid niet
Mensen die aan zelfmoord denken, zijn sterk op zichzelf gericht. Het lukt hun niet om altijd rekening te houden met wat het voor jou betekent dat hij of zij (weer) bezig is zichzelf te beschadigen of dood te gaan. Je kunt je hierover zo machteloos en boos voelen dat je wel eens denkt: ‘Doe het dan maar, als je dat dan zo graag wil. En doe het dan ook goed, potverdorie.’ Dit soort gedachten denken is natuurlijk volstrekt begrijpelijk als je zo in je emotie zit. Je kunt het dus wel eens denken, maar het is niet verstandig om het ook te zeggen. Door dit soort gedachten te ventileren krijgen zelfmoordgedachten de negatieve aandacht die ze zoeken en wordt het probleem eerder groter dan kleiner.
Speel geen hulpverlener
Veel mensen die aan zelfmoord denken, schamen zich te erg om hulp te zoeken. Of ze zijn bang dat ze controle over hun situatie kwijtraken, wat ertoe kan leiden dat ze geen professionele hulp willen aanvaarden. Dit kan je in de verleiding brengen om voor hulpverlener of therapeut te spelen. Maar: doe dit niet. Je doet de ander daarmee tekort. Je bent geen deskundige. Je bent belangrijk zoals je bent in de relatie die je met de ander hebt. Dat kan verloren gaan door voor hulpverlener te spelen. Daarmee verliest de ander je een beetje als partner, vriend, collega of familielid. En mensen die aan zelfmoord denken, zijn toch al zo gevoelig voor afwijzing en verlies.
‘Je bent geen deskundige. Je bent belangrijk zoals je bent in de relatie die je met de ander hebt.’
Beloof geen geheimhouding
Het kan gebeuren dat iemand je in vertrouwen heeft verteld dat hij of zij aan zelfmoord denkt. Misschien heeft die persoon je ook gevraagd om het aan niemand door te vertellen. Dit betekent waarschijnlijk dat je een vertrouwenspersoon bent, maar dit kan heel zwaar voor je zijn. Aan de ene kant wil je het niet doorvertellen, omdat je dan je belofte breekt. Maar aan de andere kant wil je ook niet dat je vriend(in) zelfmoord pleegt, terwijl dit misschien voorkomen had kunnen worden.
Het is daarom het beste om dit geheim niet geheim te houden. Er zijn drie goede redenen om geen geheimen over zelfmoord te willen bewaren.
- Ten eerste is iemands dood gewoon te erg.
- Ten tweede is het een te groot geheim om te kunnen bewaren: het valt gewoon niet van je te verwachten dat je het voor je houdt.
- Ten derde moet je misschien wel de rest van je leven rondlopen met een schuldgevoel of trauma als die persoon toch zelfmoord pleegt. Niemand kan van jou verwachten dat je dit draagt.
Beloof geen dingen die je niet waar kunt maken
Het kan zijn dat iemand met een probleem worstelt, waarbij jij mogelijk voor de oplossing kunt zorgen. Bijvoorbeeld: iemand heeft schulden en jij kan diegene geld geven of lenen. Of iemand is verliefd op jou en jij kan daar een relatie mee aanknopen. Je moet dat echter alleen doen als je dat zelf ook wil. Het is raadzaam om daarop geen uitzondering te maken voor iemand die aan zelfmoord denkt. Het kan verleidelijk zijn om dingen te beloven die ervoor zorgen dat iemand even ophoudt met denken aan zelfmoord. Wees hier heel voorzichtig mee want je kan hierdoor een heel rare relatie met elkaar krijgen, waarbij jij het leven van de ander ‘sponsort’, uit angst voor zelfmoord.
‘Probeer zo veel mogelijk jezelf te blijven in de relatie met iemand die aan zelfmoord denkt.’
Als je iets niet kunt of wilt waarmaken, komt dit vroeg of laat toch aan het licht. De teleurstelling dat je niet doet wat je belooft, maakt het risico op zelfmoord groter dan wanneer je niets had beloofd. Probeer zo veel mogelijk jezelf te blijven in de relatie met iemand die aan zelfmoord denkt. Probeer dus niet meer te betekenen dan wat je vanuit je gevoel, je relatie en je verantwoordelijkheden kunt doen.
Niet te hard, niet te zacht
Bij mensen die zelfmoord hebben gepleegd, was er vaak sprake van een verlies of dreigend verlies. Moet je daarom maar doorgaan met een relatie die niet werkt? Of iemand in dienst houden die je niet meer kunt betalen? Natuurlijk niet. Veel mensen kunnen uiteindelijk wel leven met een verlies, maar niet iedereen is goed in het incasseren van de klap van een verlies.
Als je wordt geconfronteerd met een (ex-)partner of werknemer die speelt met de gedachte aan zelfmoord door de (dreigende) relatiebreuk, houd hier dan rekening mee in de manier waarop je de ander het verlies aandoet. Dit kan je doen door:
- de ander niet nodeloos krenkend of absoluut af te wijzen;
- geen abrupte deadlines te stellen;
- de ander met goede en herhaalde uitleg de gelegenheid te geven om te wennen aan het idee van de komende breuk;
- tijd in te bouwen waarin hij of zij de klap kan opvangen en steun om zich heen heeft verzameld;
- de ander te helpen hulp te accepteren.
Te hard zijn is niet goed, maar te zacht zijn ook niet. Je hoeft iemand niet in één keer te laten vallen. Maar de ander valse hoop geven of je beslissingen afhankelijk maken van diens zelfmoordneigingen is weer het andere uiterste. Een lange lijdensweg, waarbij de ander steeds meer toevlucht zoekt tot de gedachte aan zelfmoord, is waarschijnlijk net zo riskant als een abrupte breuk waarin je de ander hard laat vallen.
Het is vaak heel lastig om het juiste evenwicht te vinden in zo’n situatie. Zoek daarom deskundige hulp als je ziet dat de ander zichzelf niet is, of mogelijk bezig is met zelfmoord.
‘Goed voor jezelf zorgen is ook een manier om goed voor de ander te zorgen.’
Doe je niet sterker voor dan je bent
Als je weet dat iemand aan zelfmoord denkt en je je daar onzeker bij voelt of denkt dat je er niet tegen opgewassen bent, moet je er niet alleen mee blijven rondlopen. Neem iemand in vertrouwen die er (samen met jou) meer mee kan dan jij alleen. Als je zelf nog jong bent, is dat bij voorkeur een ouder iemand of een volwassene. Dit kan een familielid zijn, of een leraar of mentor van school. Een andere mogelijkheid is dat je contact opneemt met 113 om je verhaal te doen of om advies te vragen. Goed voor jezelf zorgen is ook een manier om goed voor de ander te zorgen.
Terminologie: zelfmoord, zelfdoding en suïcide
In Hoop doet leven gebruikt Jan Mokkenstorm de termen zelfmoord, suïcide en zelfdoding door elkaar, maar meestal kiest hij voor ‘zelfmoord’. In het nawoord legt hij uit dat hij het zo noemt ‘omdat de meeste mensen dit lelijke woord nu eenmaal gebruiken’. Dit sluit aan bij het standpunt van Stichting 113. Zij kiezen er ook voor het meest gebruikte woord te bezigen omdat ze zo (online) goed vindbaar zijn en aansluiten op de belevingswereld van mensen met suïcidale gedachten.
Over de overlevingsgids Hoop doet leven
Hoop doet leven helpt je om zelf de weg uit de wanhoop te vinden. Ook laat het zien bij wie je kan aankloppen als je behoefte aan hebt aan ondersteuning. Het boek is niet alleen een overlevingsgids voor mensen die zo wanhopig zijn dat ze aan zelfmoord denken, maar ook voor hun naastbetrokkenen. Zij kunnen hierin lezen hoe je herkent dat iemand aan zelfmoord denkt, hoe je het beste kunt helpen en wat hierbij de valkuilen zijn. Ook voor hulpverleners, zoals huisartsen, psychologen en therapeuten kan dit boek een praktisch hulpmiddel zijn om mensen in nood extra te ondersteunen en het onderwerp zelfmoord beter bespreekbaar te maken.
