Transactionele Analyse (TA) is een communicatiemodel, persoonlijkheidsleer en methodiek om psychotherapie te bedrijven. Ook biedt TA interventies op het gebied van coaching en counseling, het begeleiden van teams en organisaties, en het effectiever samen leren. Wat is TA precies en waarom kan het goed ingezet worden bij burn-out? Marian Timmermans en Moniek Thunnissen beschrijven in dit artikel de oorsprong van Transactionele Analyse, drie belangrijke uitgangspunten en bekende TA-concepten.
Wat is Transactionele Analyse (TA)?
TA gaat over de analyse van de transacties tussen mensen – niet de financiële, maar de communicatieve: wat doe ik waardoor jij zo doet? TA gaat ook over wat zich binnenin mensen afspeelt: welke overtuigingen heeft iemand en hoe zijn die ontstaan?
Bekende TA-concepten zijn:
- Egotoestanden Ouder-Volwassene-Kind: Een egotoestand is een samenhangend systeem van gevoelens, gedachten en gedragingen. Vanuit TA kan je kijken naar iemands gedrag: Wat zie je iemand doen? Hoe zet iemand zichzelf in? Vanuit welke vroegere ervaringen en inzichten handelt deze persoon? Is iemand een soort echo van de ouders en andere opvoeders (Ouder-egotoestand)? Herhaalt iemand gedrag vanuit de kindertijd (Kind-egotoestand)? Of is het gedrag vooral een respons op het hier-en-nu (Volwassene-egotoestand)? Je onderzoekt dit met een structurele analyse (een kijkje in iemands ‘binnenkant’) en functionele analyse (wat is waar te nemen aan iemands ‘buitenkant’?).
- Script: Dit is het onbewuste levensplan dat mensen beginnen te schrijven in hun vroege jeugd. Al naar gelang de omstandigheden past iemand dit plan steeds aan. Het script kan een leidraad zijn om gezond en gelukkig te leven, maar ook een benauwend keurslijf dat steeds leidt tot dezelfde, inperkende of zelfs destructieve besluiten;
- Basisposities: De combinatie van de houding ‘Ik ben wel/niet oké’ en ‘Jij bent wel/niet oké’ levert kwadranten op. De houdingen ‘Ik ben oké’ en ‘Jij bent oké’ passen bij een constructieve positie, terwijl de andere houdingen leiden tot je onderwerpen aan de ander, de ander aan jou onderwerpen, of je terugtrekken uit het contact;
- Dramadriehoek met de rol van Slachtoffer, Redder en Aanklager: De dramadriehoek is een ineffectief communicatiepatroon dat te herkennen is in gezinnen, werksituaties, relaties en verenigingen, kortom overal waar mensen zijn. Het ineffectieve zit hem erin dat er veel ‘gedoe’ is, maar dat er geen oplossing voor problemen wordt gevonden;
- Contract: De basis voor elke werkrelatie bestaat uit: wat verwachten wij van elkaar qua procedures en professionele rollen (bijvoorbeeld dokter-patiënt, leraar-student of organisatieadviseur-klant) en welke onuitgesproken verwachtingen zijn er op psychologisch niveau die mogelijk succes in de weg kunnen staan?
Het begin: eenvoudige woorden voor complexe (inter)menselijke processen
Transactionele Analyse ontstond halverwege de vorige eeuw in de VS. Eric Berne, een psychiater die vond dat moeilijke woorden niets oplosten voor zijn patiënten, was de drijvende kracht. Hij had behoefte aan een theorie die met eenvoudige begrippen ingewikkelde dingen duidelijk, bespreekbaar en veranderbaar maakte. Iedere week kwam een groepje enthousiastelingen bijeen – onder hen ook Stephen Karpman, die later de dramadriehoek uitvond – met als doel: de menselijke geest ontrafelen en haar mysteries oplossen.
Ze dwongen zichzelf en elkaar om zo eenvoudig mogelijke modellen te maken (‘as simple as possible, but not more simple’) en die modellen ook te tekenen. Je vindt dan ook veel bolletjes, kwadranten, cirkels, pijlen en opsommingen met alliteraties in de TA-theorie. De modellen zijn speels en toegankelijk, maar ook diepgaand en zeer goed doordacht.
Drie uitgangspunten van Transactionele Analyse
TA is gebaseerd op een humanistisch uitgangspunt, waarbij groot belang wordt gehecht aan bewustzijn, vrije wil en zelfverwerkelijking. Drie uitgangspunten van de TA-filosofie zijn:
- Mensen zijn de moeite waard. Dit betekent niet dat ik alles goedkeur wat iemand doet, maar wel dat ik mezelf en anderen in wezen oké vind. Iemand is waardevol omdat diegene bestaat;
- Iedereen kan denken. Dit lijkt wellicht een open deur, maar als je echt gelooft dat een cliënt (of een leerling, burger of medewerker) zelf kan denken, dan beïnvloedt dat in grote mate hoe je met diegene omgaat. Dit uitgangspunt helpt om ieders autonomie te bevorderen en steeds te zoeken naar wat iemand (wél) zelf kan;
- Verandering is mogelijk. Ieder mens heeft een onbewust levensplan dat diegene zelf als jong kind heeft gemaakt. Mensen leven naar dit plan zolang ze zich niet bewust zijn van het bestaan ervan. Wanneer je zicht krijgt op jouw eigen vroegste besluiten, kun je die ook veranderen en vervangen door besluiten die nu, in de volwassenheid, beter bij je passen.
Niets zo praktisch als een goede theorie
In Nederland zijn er psychiatrische ziekenhuizen en instituten waar TA het leidende model is. Ook flink wat vrijgevestigde psychotherapeuten gebruiken TA, maar inmiddels wordt het niet alleen meer in de psychotherapie toegepast. TA is een model dat uitstekend past bij de ontwikkelingen en grote uitdagingen van deze tijd. Dat komt omdat TA steeds de autonomie van mensen centraal stelt.
TA bij coaching en counseling
In coaching en counseling heeft TA de weg helemaal gevonden. Dit komt onder meer omdat TA een contractuele methode is. Om ervoor te zorgen dat een (coachings- en counselings-)cliënt te allen tijde werkt aan de punten waar die aan wil werken, spreekt de TA-coach/counselor per gesprek zorgvuldig af:
- Wat wil je aan het einde van dit gesprek bereikt hebben?
- Hoe kan ik je daarbij het beste helpen en wat ben jij bereid om te doen?
- Als je dat bereikt hebt, wat heb je daar dan aan?
Deze drie niveaus van contracteren ondersteunen de autonomie en zelfbeschikking van de cliënt.
TA in onderwijs en training
Daarnaast vervult TA een rol in situaties waar leren centraal staat, dus in onderwijs en training. TA heeft een duidelijke visie op persoonsontwikkeling en op hoe mensen leren. Hierin komen de drie bovengenoemde uitgangspunten terug. Omdat de modellen van TA zo gemakkelijk toegankelijk zijn, is TA ook door kinderen goed te begrijpen.
Zo begint de dramadriehoek met het (onbewust) uitgooien van een lokaas, waarna een psychologisch ‘spel’ ontstaat. Hoewel dat vaak subtiel gebeurt, voelen zelfs jonge kinderen dat al haarfijn aan. In de klas kan het bijvoorbeeld zo zijn dat een leerling zucht en enigszins vertwijfeld kijkt (‘slachtoffer’) en daarmee de docent uitlokt voor haar te gaan denken en haar te ‘redden’. De leerling steekt niet actief haar vinger op om te zeggen: ‘Kunt u mij even helpen?’ en de docent neemt door te ‘redden’ vervolgens de verantwoordelijkheid van de leerling over.
TA in organisaties
Ten slotte is TA erg populair in organisaties. Met behulp van de egotoestanden Ouder-Volwassene-Kind is namelijk in korte tijd inzichtelijk te maken hoe de communicatie in een team verloopt. TA geeft een niet-veroordelende gemeenschappelijke taal om zaken te bespreken die dikwijls niet besproken worden, maar de samenwerking wel sterk beïnvloeden.
Een ander inzichtgevend concept uit TA dat graag gebruikt wordt is het grenzenmodel van organisaties: Waar houdt dit team op en begint een ander? Tot hoever reiken mijn bevoegdheden en waar ga ik een grens over van een medewerker of leidinggevende? Alleen al het drie keer stellen van dezelfde vraag in een team – ‘Wie is hier de baas?’ – kan verrassend verschillende en inzichtgevende antwoorden opleveren.
TA en burn-out
TA biedt veel ingangen om burn-out te begrijpen. Wij – Marian Timmermans en Moniek Thunnissen – zien burn-out als een samenspel van individu en organisatie, waarbij het script van de organisatie en dat van het individu elkaar opjutten.
In een organisatie waarin de stelregel is: ‘Hier worden geen fouten gemaakt’, komen vooral mensen te werken die perfectionistisch, zorgvuldig en efficiënt zijn. Dat kan lange tijd goed gaan … tot de druk oploopt door bijvoorbeeld personeelstekorten of bezuinigingen. De scripts van individu en organisatie gaan harder draaien: mensen controleren elkaar meer, er wordt nog meer nadruk gelegd op foutloze prestaties en de individuele medewerkers eisen nog meer van zichzelf. Totdat mensen bezwijken onder de druk en burn-out raken.
TA-concepten kunnen behulpzaam zijn om burn-out te begrijpen. Omdat de TA-theorie zo praktisch is, zijn veel concepten erg goed bruikbaar als handvat om de moedige gesprekken te voeren die nodig zijn om burn-out te doorgronden en te voorkomen.
TA-basisleergang
TA is een model dat wereldwijd wordt toegepast. Over de hele wereld wordt dezelfde tweedaagse kennismaking met de basisconcepten van TA gegeven, de 1-0-1. Ga naar de website van Marian Timmermans Consult als je meer wilt weten over TA opleidingen, supervisie en meer.
Meer lezen over burn-out en Transactionele Analyse?
Lees dan ook het boek Transactionele analyse bij burn-out – Voor organisatie en individu. Geschreven door internationaal erkende opleiders en supervisors in de TA (TSTA). Marian Timmermans is executive coach en procesbegeleider. Ze behaalde het Certificate Consulting & Change bij het Tavistock Institute of Human Relations. Moniek Thunnissen is psychiater en psychotherapeut. Ze promoveerde op het effect van nabehandeling na kortdurende klinische psychotherapie met TA.
