We worden allemaal beïnvloed door de context waarin we leven – door de cultuur om ons heen, het gezin waarin we opgegroeid zijn, bedrijven en organisaties waar we onderdeel van uitmaken, en nog veel meer. Vraag jij je wel eens af hoe al deze onderdelen invloed uitoefenen op mensen (en hun problemen)? In dit artikel leggen Justine van Lawick, Ellen Reijmers en Anke Savenije uit wat systemisch werken precies is, waarom het zo belangrijk is en hoe het verschilt van – maar samenhangt met – systeemtherapie.
Wat is systemisch werken?
Een systemisch werker zal de problemen van mensen altijd verbinden met de leef- en betekeniswereld waarin deze zich voordoen. Systemisch werkers denken niet individueel maar relationeel. Dat betekent niet dat een individu niet belangrijk is, maar wel dat relaties en contexten belangrijk zijn. Wil een hulpverleningstraject slagen, dan moet de wisselwerking tussen cliënt en omgeving meegenomen worden. Bij systemisch werken gaat het om de relatie met vele belangrijke anderen. En hun stemmen worden verkend, of ze nu bij het gesprek aanwezig zijn of niet.
Bijvoorbeeld als Bramco (48 jaar) zich meldt met klachten van somberheid en suïcidale gedachten, dan zal een systemisch werker naar zijn relaties en contexten vragen: Hoe en waar leeft hij, alleen of met welke ander(en)? Uit welk gezin, welke buurt of sociale klasse komt Bramco? Wie weet van zijn zorgen en hoe gaan zij daarmee om? Wie weet dat hij nu naar de hulpverlening is verwezen en hoe werd daarop gereageerd? Welke culturele en religieuze achtergrond heeft hij? Heeft hij een opleiding, werk en hoe voelt hij zich daarover? Heeft hij financiële zorgen?
Door deze contextuele verkenningen wordt duidelijk dat er niet één oorzaak is van zijn somberheid maar dat verschillende invloeden een rol spelen. Zo worden op een rustig tempo zijn klachten gecontextualiseerd en wordt de meerstemmige gelaagdheid van zijn problemen steeds duidelijker.
De sombere gevoelens van Bramco worden onder meer beïnvloed door zijn relatie met zijn partner Lex. Lex heeft zijn vrouw en kinderen verlaten, nadat hij ‘uit de kast is gekomen’. De kinderen hopen dat hun vader nog terugkomt en zijn boos op Bramco. Lex is nog steeds vaak bij hen en dat wringt bij Bramco. Wat ook een invloed heeft op Bramco’s stemming is de stelligheid waarmee zijn eigen familie zegt dat hij de relatie moet beëindigen, omdat hij er zo ongelukkig van wordt. De familie van Bramco is kunstzinnig en liberaal denkend, ze vinden dat je altijd voor jezelf moet kiezen. Ook die waarde zet Bramco onder druk.
Meerstemmigheid speelt niet alleen in de omgeving van Bramco, maar ook binnen in hemzelf. Een deel van hem wil het uitmaken met Lex omdat hij niet langer tegen de ambivalentie kan, hij heeft behoefte aan een man die volledig voor hem gaat en waarmee hij kan trouwen. Een ander deel van hem houdt veel van Lex en wil hem niet kwijt.
Bij een contextuele verkenning bedenkt een systemisch werker samen met de cliënten na met wie waarover gesproken kan worden. Zo kan het zijn dat een systemisch werker vraagt of Lex meekomt. Een systemisch werker kan overwegen om ook de kinderen van Lex uit te nodigen. Of iemand uit de familie van Bramco. Bramco en de hulpverlener kunnen ook besluiten om alleen met elkaar te spreken. De stemmen van belangrijke anderen worden dan in de kamer gebracht door middel van vragen, met lege stoelen of poppetjes.
Systemisch werkende hulpverleners weten niet welke beslissing of weg goed is voor hun cliënten. Zij gaan uit van een ‘niet weten’ positie. Zij vertrouwen erop dat de sessies met de cliënt en met anderen ertoe leiden dat de cliënt, samen met anderen, verder kan. Dat pijn en verdriet daar onderdeel van uitmaken is ook een uitgangspunt. Hulpverleners zijn geen ‘gelukskwekers’, als het goed is helpen zij mensen hun zorgen te verlichten en hun weg te vinden met alles wat daarbij hoort.
Is er een verschil tussen systemisch werken en systeemtherapie?
In de uitgangspunten is er geen verschil. Ook de interventies komen overeen. Het verschil ligt erin dat systeemtherapeuten een langere opleiding hebben genoten en ook langer durende therapieën kunnen geven aan mensen met zwaardere psychische problematiek. Dat wil niet zeggen dat systemisch werken eenvoudiger is, integendeel. Systemisch werkende hulpverleners werken vaak met psychosociale problematiek in verschillende contexten. Zij werken vaak in de jeugdzorg, in wijkteams en in de geestelijke gezondheidszorg. Ze gaan op huisbezoek en werken regelmatig met weinig gemotiveerde cliënten. Daarnaast moeten ze samenwerken met verschillende hulpverleners die er allemaal een andere visie op na kunnen houden. Een stevig systemisch kompas is voor hen belangrijk.
Waarom is systemisch werken van belang?
Problemen en zorgen heb je nooit alleen. Psychische problematiek is altijd verbonden met de leef- en betekeniswereld van mensen. Moeilijkheden ontstaan, worden in stand gehouden of versterkt door de contexten waarin mensen zich bewegen. Maar relaties en contexten kunnen ook bijdragen aan het verminderen van de problemen waar mensen mee worstelen. Vanuit deze evidentie is het belangrijk om oog te hebben voor de omgeving en om relevante anderen waar nodig te betrekken bij de hulpverlening, de basis van systemisch werken.
Er bestaat veel gefragmenteerde hulpverlening waarin meerdere hulpverleners werken met hetzelfde gezinssysteem. Dat maakt de hulpverlening onnodig duur omdat de samenhang buiten beeld blijft en verloren gaat. Een systemisch kompas is dan belangrijk om effectief te kunnen werken.
Meer weten over systemisch werken?
De auteurs van dit artikel schreven ook het boek Systemisch werken, waarvan eind maart de volledig herziene versie is verschenen.
