Onze persoonlijkheid bestaat uit unieke eigenschappen en gedragspatronen. Iemand zonder een persoonlijkheid kan het gedrag flexibel aanpassen aan verschillende omstandigheden en situaties. En iemand met een persoonlijkheidsstoornis kan afwijkende eigenschappen en gedragspatronen vertonen. Met als gevolg dat dezelfde problemen zich herhalen zowel op de werkvloer als in privésituaties. In dit artikel worden de persoonlijkheidsstoornissen volgens de DSM-5-TR uitgebreid besproken: Welke verschillende soorten persoonlijkheidsstoornissen zijn er, wat zijn de kenmerken en welke behandelingen helpen bij herstel?
Werken je persoonlijkheidskenmerken je zo tegen dat je niet meer goed functioneert?
Mogelijk is er dan sprake van een persoonlijkheidsstoornis. Een persoonlijkheidsstoornis verwijst naar patronen van denken, voelen, handelen en betekenisverlening die duidelijk afwijken van wat we gewoonlijk van onszelf en anderen verwachten en wenselijk achten. Denk bijvoorbeeld aan extreme jaloezie, afhankelijkheid, wantrouwigheid, verlegenheid, perfectionisme of gevoeligheid voor kritiek.
De kenmerken van mensen met een persoonlijkheidsstoornis
- Je loopt persoonlijk en sociaal vast door de manier waarop je omgaat met jezelf en anderen.
- Jij en/of anderen in je omgeving ondervinden daar veel last van in het dagelijks leven.
- Het patroon is stabiel en al aanwezig sinds de jongvolwassenheid.
- Vaak is het patroon een overlevingsstrategie, ontstaan door een combinatie van genetische kwetsbaarheid en nare ervaringen.
- Je kan last hebben van wisselende psychische problemen, zoals angsten, depressies, sterk wisselende emoties of impulsiviteit.
Hoe ontstaat een persoonlijkheidsstoornis?
Persoonlijkheidsstoornissen ontstaan vaak door een combinatie van erfelijke aanleg en factoren uit je omgeving. Denk bijvoorbeeld aan het gezin waarin je opgroeit of traumatische gebeurtenissen uit je jeugd. Uit onderzoek blijkt dat familieleden van iemand met een persoonlijkheidsstoornis vaker uiteenlopende psychische stoornissen hebben zoals depressies of verslavingen.
Een neurobiologische kwetsbaarheid in combinatie met tekortkomingen in je kinderjaren leggen al in de eerste vier jaar van je leven de basis voor hardnekkige patronen van denken, voelen en handelen.
‘De gedachte is dat in een veilige context van primaire verzorgers optimale psychologische ontwikkeling van het Zelf en beleving van de ander mogelijk worden. Voor een gezonde emotionele ontwikkeling is zorg nodig die good enough is om een veilig gehechtheidspatroon te ontwikkelen.’
Wordt een kind bijvoorbeeld blootgesteld aan misbruik en verwaarlozing dan raakt het kind onveilig gehecht en ontwikkelt het onvoldoende vermogen tot mentaliseren. In latere levensjaren kan dit leiden tot een persoonlijkheidsstoornis. Het risico hierop is extra groot als je stressvolle of traumatische situaties meemaakt. Zoals een te hoge werkdruk of een relatie die uitgaat.
Welke soorten persoonlijkheidsstoornissen zijn er?
Als iemand te kampen heeft met een persoonlijkheidsproblematiek kunnen ze stuk voor stuk heel anders zijn en/of reageren. Daarom beschrijft de DSM-5-TR tien specifieke soorten persoonlijkheidsstoornissen. Ze zijn verdeeld in drie clusters die verschillen in gedrag, uitingsvorm en de ernst van de klachten.
Cluster A persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheidsstoornissen uit cluster A worden gekenmerkt door excentriek of eigenaardig gedrag.
- Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis: Je bent voortdurend achterdochtig naar anderen. Je zoekt overal iets achter en bent bang dat andere mensen je willen vernederen of benadelen.
- Schizoïde-persoonlijkheidsstoornis: Je hebt weinig tot geen behoefte aan contact met andere mensen en beleeft geen plezier aan hechte relaties. Je leeft geïsoleerd en je emoties zijn vaak afgevlakt.
- Schizotypische-persoonlijkheidsstoornis: Je isoleert je van anderen, vertoont afwijkend gedrag en hebt ongebruikelijke opvattingen. Een schizotypische-persoonlijkheidsstoornis heeft een genetische verwantschap met schizofrenie.
Cluster B persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheidsstoornissen uit cluster B worden gekenmerkt door een dramatische, emotionele, wispelturige of zelfzuchtige presentatie.
- Antisociale-persoonlijkheidsstoornis: Je vertoont antisociaal gedrag en vindt het moeilijk om rekening te houden met de gevoelens van andere mensen. Denk aan roekeloos, agressief, prikkelbaar en impulsief gedrag. Hoewel antisociaal gedrag niet hetzelfde is als psychopathie, kunnen ze wel samen voorkomen.
- Borderline-persoonlijkheidsstoornis: BPS is een stoornis in het reguleren van emoties. Je reageert vaak onvoorspelbaar, hebt een sterk wisselend zelfbeeld en voelt je snel in de steek gelaten door anderen.
- Histrionische-persoonlijkheidsstoornis: Je dikt je gevoelens aan en brengt deze op dramatische wijze tot uiting. Je bent charmant, enthousiast en flirterig. Maar je voelt je onzeker en leeg als je niet in het middelpunt van de belangstelling staat.
- Narcistische-persoonlijkheidsstoornis: Hoofdkenmerk van een narcistische-persoonlijkheidsstoornis is een patroon van grandiositeit, een buitensporige behoefte aan bewondering en een gebrek aan empathie. Je doet alsof je verheven bent boven anderen, maar diep vanbinnen ben je vaak kwetsbaar en onzeker.
Cluster C persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheidsstoornissen uit cluster C worden gekenmerkt door angstig, gespannen of vermijdend gedrag.
- Vermijdende-persoonlijkheidsstoornis: Je voelt je afgeremd en bent bang om tekort te schieten of bekritiseerd of afgewezen te worden. Een gevoel van minderwaardigheid voert de boventoon. Je vermijdt sociaal contact, hoewel je hier wel behoefte aan hebt.
- Afhankelijke-persoonlijkheidsstoornis: Je voelt je constant afhankelijk van anderen en wilt graag dat anderen je verzorgen. Dit leidt tot angstig, onderworpen en vastklampend gedrag.
- Dwangmatige-persoonlijkheidsstoornis:Je bent overdreven gericht op ordelijkheid, controle en beheersing. Perfectionisme en hoge eisen schieten hun doel voorbij en gaan ten koste van flexibiliteit en efficiëntie. Je bent rigide en koppig.
Andere persoonlijkheidsstoornissen
Deze restcategorie bevat nog twee soorten persoonlijkheidsstoornissen. Deze classificaties worden gebruikt als de persoonlijkheidsstoornis die niet scherp af te bakenen is.
- Andere gespecificeerde persoonlijkheidsstoornis:Je klinische beeld voldoet niet aan een specifieke persoonlijkheidsstoornis, maar er speelt wel aantoonbaar persoonlijkheidsproblematiek. Je hebt bijvoorbeeld kenmerken van meerdere soorten persoonlijkheidsstoornissen. Deze diagnose geeft ruimte aan een genuanceerdere omschrijving.
- Ongespecificeerde persoonlijkheidsstoornis: Je voldoet aan de algemene criteria voor een persoonlijkheidsstoornis, maar er is nog onvoldoende informatie om deze goed en specifiek te kunnen classificeren. Of je situatie is te complex voor een specifiekere diagnose en er is nog meer onderzoek nodig.
Is het mogelijk om van een persoonlijkheidsstoornis te herstellen?
Een op de drie mensen met een persoonlijkheidsstoornis herstelt volledig, met een op de drie gaat het na verloop van tijd veel beter en de resterende een derde blijft veel problemen houden. Het antwoord is dus ja, maar dan moet je wel bereid zijn om aan jezelf te werken en iets aan je situatie te veranderen.
Mogelijk heb je veel tegenslagen gehad of traumatische gebeurtenissen meegemaakt. Toch is het belangrijk voor je herstel dat je bereid bent om je anders op te stellen, controle te krijgen over je gedragspatronen en je gedachten en gevoelens onder de loep te nemen.
Welke behandelingen zijn er voor mensen met een persoonlijkheidsstoornis?
Mensen met een persoonlijkheidsstoornis komen doorgaans pas in behandeling als ‘disfunctioneren’ onmiskenbaar wordt in situaties die door mensen zonder persoonlijkheidsproblematiek als (minder) lastig wordt ervaren. Denk bijvoorbeeld aan contact met leeftijdsgenoten, afmaken van een studie, het omgaan met lastige werksituaties en aangaan van intieme relaties.
De duur en de behandelvorm verschilt per persoon. In het algemeen worden de volgende behandelingen aangeboden aan mensen met een persoonlijkheidsstoornis:
Mentalization-Based Treatment (MBT)
Mentaliseren Bevordende Therapie is geschikt als je vaak overvallen wordt door heftige emoties en daardoor impulsief reageert. Je leert zowel je eigen emoties en gedragingen als die van andere mensen te begrijpen door over jezelf en anderen te mentaliseren. Wat zijn de achterliggende gevoelens, gedachten, behoeften en motivatie? Daar oefen je in groepsvorm mee.
Schematherapie
Schema’s bepalen hoe je kijkt naar jezelf, anderen en de wereld om je heen. In schematherapie leer je je eigen schema’s, overtuigingen en denkpatronen kennen. Het doel is om deze te leren veranderen, zodat je meer grip op je leven krijgt.
Dialectische Gedragstherapie (DGT)
Dit is een vorm van cognitieve gedragstherapie waar je bewust wordt van denk-, gevoels- en gedragspatronen. Je leert beter met jezelf en anderen omgaan door het aanleren van vaardigheden en het oplossen van problemen op een effectieve en constructieve wijze.
Medicatie
Medicatie heeft slechts een bescheiden plek in de behandeling van persoonlijkheidsstoornissen. Wel kan medicatie tijdelijk een verlichting geven tijdens een crisisperiode of bij klachten als gespannenheid, angsten of slaapproblemen.
Meer weten over persoonlijkheidsstoornissen?
Wil je meer leren over de verschillende soorten persoonlijkheidsstoornissen en bijbehorende problematiek? Dan kun je de artikelen op dit platform in de gaten houden. Verder kun je als psychiater, gezondheidszorgpsycholoog, klinisch psycholoog en psychotherapeut, iemand in opleiding tot een van deze beroepen, maar uiteraard ook niet beroepsmatig je verdiepen in de achtergronden van persoonlijkheidsstoornissen in het Handboek persoonlijkheidsstoornissen.
