Een belangrijk concept binnen schematherapie is dat van ‘modi’. Modi (enkelvoud modus) zijn verschillende emotionele toestanden of gemoedstoestanden die jij kan ervaren. Elke modus wordt gekenmerkt door specifieke gedachten, gevoelens en gedragingen die in reactie op bepaalde situaties naar voren komen. Even een pas op de plaats: in de schematherapie speelt naast modi ook het concept van ‘schema’s’ een essentiële rol. Een schema is te beschouwen als een eigenschap, terwijl een modus een tijdelijke toestand is die van moment tot moment verandert.
Deze tekst komt uit het boek Unstuck, hoofdstuk 3: Je eigen emotionele toestanden leren snappen. Oftewel: wat is een modus?
Je zal je in iedere categorie herkennen, maar dat is normaal – dat doet iedereen! Alle modi zijn van tijd tot tijd aanwezig, alleen de mate waarin dit gebeurt en de regie die je erover hebt, kan verschillen.
Terug naar je ‘kleine ik’: de kindmodi
Wanneer je in een kindmodus zit, voel je je weer even helemaal het kleine kind van vroeger. Er is een schema getriggerd dat een (vaak overweldigend) gevoel van vroeger weer helemaal terughaalt. In het boek Unstuck gaan we uit van twee verschillende kindmodi vanwaaruit je intens verdrietige of boze emoties kunt ervaren.
Om na te gaan of je in zo’n kindmodus zit, kun je jezelf de vraag stellen hoe oud je je voelt. In een kindmodus is je gevoelsleeftijd lager dan je werkelijke leeftijd. Iedereen heeft deze kindmodi, maar hoe meer je tekort bent gekomen in je jeugd (hoe slechter er in je basisbehoeften is voorzien, zeg maar), hoe sterker en vaker deze aanwezig zijn en hoe meer last je er dus van hebt. In schematherapie gaan we uit van twee verschillende kindmodi vanwaaruit je intens verdrietige of boze emoties kunt ervaren, namelijk 1) het kwetsbare kind en 2) het boze kind.
‘Ik voel me weer net zo eenzaam, klein en verdrietig als toen.’
De kwetsbaarkindmodus
Wanneer je in een kwetsbaarkindmodus zit, voel je je, nadat er een schema getriggerd is, weer even helemaal het kleine, verdrietige, hulpeloze, bange, eenzame kind van vroeger. Je weet wel dat er eigenlijk geen reden voor is (anderen zouden zich in eenzelfde situatie niet zo voelen, of althans niet zo klein als jij je voelt), maar je wilt toch het liefst in een hoekje of onder een deken wegkruipen en je voelt je eenzaam, of het voelt alsof er niemand van je houdt. Het kan zijn dat je gaat huilen als je in een kwetsbaarkindmodus zit, maar de emoties die je in een kwetsbaarkindmodus ervaart kunnen zich ook alleen vanbinnen afspelen zonder dat je het aan iemand laat merken (wat er vervolgens weer voor kan zorgen dat je je nog eenzamer gaat voelen).
‘Ik ben woedend!’
De bozekindmodus
Je ziet vast weleens een kind een driftbui krijgen in een supermarkt als het geen snoep mag uitzoeken, of een kind dat zich boos op de grond gooit omdat het naar bed moet. Ook als volwassene kun je een vergelijkbaar gevoel hebben, een gevoel dat zich meestal vertaalt in een gevoel van onrecht. Wanneer je in een bozekindmodus zit, is er ook een schema getriggerd. Waar je je in een kwetsbaarkindmodus hierdoor klein en verdrietig voelt, word je in een bozekindmodus boos. Door boos te worden, kom je als het ware op voor behoeften die niet worden vervuld.
Wij als volwassenen gaan dan (over het algemeen) niet meer zoals een kind schreeuwend op de grond liggen, maar eenzelfde soort boosheid voelen we wel. Soms ervaar je de boosheid alleen vanbinnen – je voelt je bloed koken! – maar het kan zich ook uiten in schreeuwen, boos huilen, je verongelijkt voelen, boze koppigheid, alles en iedereen de schuld geven en mokkend gedrag. Je verzet je als het ware tegen slechte behandeling door anderen.
Waarom je toch steeds het gevoel hebt dat je het niet goed doet: de ondermijnende oudermodi
Heb je ook zo’n kritische stem in je hoofd, die zegt dat je het niet goed hebt gedaan, harder moet werken, lui en waardeloos bent, iets niet verdient, te dik bent, niet aantrekkelijk bent, alles jouw schuld is of geen goede partner bent? Dit zijn uitspraken die passen bij ondermijnende oudermodi.
De oudermodi becommentariëren jou als het ware, waardoor je je vaak klein en machteloos voelt. Je leest het al, dit zijn gevoelens die horen bij de kwetsbaarkindmodus. Kort gezegd: je oudermodi triggeren het kwetsbare kind. Je voelt je door de oudermodi onder druk gezet, waardeloos of buitenproportioneel schuldig, ook al weet je ergens heus wel dat het niet terecht is dat je deze gevoelens hebt. Deze kritische stem heet oudermodus, omdat deze voelt als een ouder die je aanstuurt. Het kan zijn dat je letterlijk de stem van je vader of moeder in je hoofd hoort, of van een belangrijke ander, zoals een docent, opa of oma, of misschien wel van een klasgenoot die jou pestte.
Ook hier geldt weer dat hoe slechter je het vroeger thuis hebt gehad (in dit geval hoe kritischer, straffender en beschuldigender je ouders of belangrijke anderen in je omgeving waren), hoe vaker deze modi aanwezig zijn en hoe sterker hun stem is.
Wanneer het gaat om oudermodi onderscheiden we met schematherapie drie, namelijk 1) de veeleisende ouder, 2) de straffende ouder en 3) de schuldinducerende ouder.
‘Het kan altijd beter.’
De veeleisende-oudermodus
Hoor je een stem in je hoofd die zegt dat het beter moet, dat het nooit goed genoeg is, dat je moet afvallen, dat je gezonder moet eten, niet zoveel moet drinken, dat je vaker moet sporten en eerder naar bed moet, dat het nu toch echt tijd wordt voor die promotie? Dan weet je dat er een veeleisende-oudermodus actief is. De stem van deze ouder is dus erg streng en pushend.
‘Je bent slecht, je verdient straf.’
De straffende-oudermodus
Waar je veeleisende-oudermodus je voortdurend opjaagt, geeft de straffende-oudermodus vaak achteraf commentaar op de dingen die je wel of niet gedaan hebt. Deze stem is nooit tevreden en geeft je een naar gevoel. Een stem die zegt dat je egoïstisch bent, iets niet waard bent of iets niet verdient. Soms scheldt deze stem je zelfs uit of fluistert deze je in dat je straf verdient. Deze stem kan ervoor zorgen dat je jezelf fijne dingen onthoudt.
‘Je doet het niet goed voor anderen.’
De schuldinducerende-oudermodus
Naast de veeleisende-oudermodus en de straffende-oudermodus onderscheiden we de schuldinducerende-oudermodus. Het is de stem die zegt dat je altijd voor anderen klaar moet staan, je je eigen behoeften aan de kant moet zetten voor anderen of meer tijd moet besteden aan je kinderen, ouders, partner of vrienden. Het gaat dus eigenlijk over dingen die je voor een ander moet doen. En als je dat niet doet, voel je je schuldig, zelfs al zeg je tegen jezelf dat het niet nodig is om je schuldig te voelen. Met recht een schuldinducerende-oudermodus dus!
Als je je maar niet kwetsbaar voelt: de beschermers
Het gevoel alsof je weer een kind bent, of dat nou hulpeloos, verdrietig, angstig of boos is, en wat dus aangewakkerd wordt door je oudermodi, is vaak maar lastig. Liever voel je dit niet. Je weet niet goed wat je ermee aan moet, het komt soms niet uit omdat je op werk bent of met vrienden, of je hebt er gewoon geen zin in. Dat zijn de momenten dat we – vaak onbewust – copingmodi ofwel beschermers inzetten. Je kunt die beschermers zien als helpers die de kindmodi beschermen tegen de ondermijnende oudermodi. Je voelt dus even niet (of minder goed) dat er eigenlijk heel nare boodschappen verkondigd worden die ervoor zorgen dat er een kindmodus geactiveerd wordt.
Het klinkt heel fijn dat er beschermers zijn en voor een deel is dat natuurlijk ook zo. Je hebt ze vaak op jonge leeftijd ontwikkeld om met nare gevoelens om te gaan, ze zijn gekomen om je te helpen, het zijn een soort hulptroepen. Nu je volwassen bent, doen ze dit op de korte termijn vaak nog steeds. Maar een kenmerk van beschermers is dat ze als het ware automatismen zijn geworden die op de langere termijn (als het tenminste geen bewuste keuze is om deze beschermers in te zetten) behoorlijk grote nadelen met zich meebrengen.
Er zijn drie categorieën beschermers: 1) vermijders, 2) overcompenseerders en 3) overgevers (waarmee we het gedrag overgave bedoelen en niet datgene wat je doet als je een kater of een buikgriepvirus hebt).
‘Liever een fijn gevoel of nee hoor, het raakt me helemaal niet.’
Vermijders
Er zijn verschillende vermijders, oftewel beschermers die nare gevoelens uit de weg gaan. Voorbeelden van namen die cliënten uit onze praktijk hun vermijders gaven zijn de netflixer, de struisvogel, de candycrusher, de clown, de muur of simpelweg de vermijder. Je hebt twee verschillende vermijders:
- De onthechte zelfsusser. De modus waarin je jezelf afleidt met bezigheden die je een lekker gevoel geven, weg van vervelende gevoelens die je hebt. En op de korte termijn is dit fijn. Maar je hebt deze gevoelens natuurlijk niet voor niets. Ze willen je iets vertellen, onze gevoelens zijn immers onze belangrijkste boodschappers. Door je kop in het zand te steken, los je het probleem niet op.
- De onthechte beschermer. Wanneer een opmerking voelt als een klap in je gezicht, maar je zet een masker op en doet alsof die opmerking je niets doet. Je schakelt je emoties uit. Door zo’n muur om je heen op te trekken, kunnen anderen je niet kwetsen (dat is een voordeel). Een belangrijk nadeel is dat je hierdoor je dierbaren ook op afstand houdt en je de verbondenheid met deze mensen mist.
‘Alles moet perfect, ik ben niet verdrietig, ik ben gewoon boos of ik voel me geweldig!’
Overcompenseerders
Naast vermijders zijn er ook overcompenseerders. We onderscheiden er drie:
- De perfectionistische overcontroleerder. Je overcompenseert je onzekerheid door het tegenovergestelde te doen: de lat heel hoog leggen om maar niet het risico te lopen dat je afgewezen wordt. Op de korte termijn geeft die overcompensatie je een zekerder gevoel: je laat zien dat je alles onder controle hebt. Op de langere termijn helpt het echter helemaal niet. Je zet jezelf ontzettend onder druk door te streven naar perfectie. Wat in het ergste geval kan leiden tot een burn-out. (Niet ongebruikelijk onder millennials).
- De boze beschermer. Stel: je vriendin is je verjaardag vergeten. Als je daar in plaats van verdrietig heel boos om wordt, is er sprake van een boze beschermer. Als jij heel boos wordt op je vriendin die je verjaardag vergeten is, zal ze zichzelf eerder gaan verdedigen dan sorry zeggen en aandacht hebben voor het feit dat ze je gekwetst heeft.
- De zelfverheerlijker. De zelfverheerlijker is soms heel duidelijk, namelijk wanneer je je superieur opstelt aan anderen, je je denigrerend uitlaat, je egocentrisch bent of je bewonderd wilt worden. Maar er is ook een zelfverheerlijker die subtieler is. Je voelt je misschien wel heel wat, met je mooie praatjes, maar er zullen maar weinig mensen zijn die je sympathiek vinden op zo’n moment. Hierdoor keren mensen zich van je af.
Overgevers
Als er sprake is van schema-overgave voelt het alsof je ook daadwerkelijk minder waard bent dan anderen en ga je je hiernaar gedragen door je bijvoorbeeld klein te maken. We bespreken in deze categorie de willoze inschikkelijke die we verder de pleaser noemen, omdat we gemerkt hebben dat dit een term is die onze patiënten beter herkennen.
‘Het maakt mij niet uit, zeg jij het maar’
- De pleaser. Een willoze inschikkelijke, de pleaser, zet je in om conflicten te voorkomen of ervoor te zorgen dat je niet afgewezen wordt. Je geeft je over aan een schema, zoals ‘minderwaardigheid’ (‘De ander is belangrijker’) of ‘emotioneel tekort’ (‘Ik krijg toch niet wat ik nodig heb’). Door je aan te passen en te pleasen, zorg je ervoor dat de ander zich niet kritisch over je uitlaat of je afwijst. Op de korte termijn is dit natuurlijk een handige strategie: je gaat mee in wat de ander van je wil. Op de wat langere termijn baal je echter vaak van jezelf. Meestal weet je in de pleasermodus niet wie je bent en wat je wilt.
Maar hoe moet het dan wel? De gezonde volwassene en het vrije kind
Hiervoor hebben we het vooral gehad over de modi waar je last van kunt hebben, zowel meteen (kindmodi, oudermodi) als op langere termijn (beschermers). Nu beschrijven we de functionele modi, namelijk de gezonde volwassene en het vrije kind. Het is belangrijk dat deze modi de handen ineenslaan.
- De evenwichtige, verstandige: de gezonde volwassene. De gezonde volwassene kun je zien als de regiehouder, degene die overzicht bewaart over alles wat er bij je vanbinnen gebeurt en dan het juiste, het gezonde doet. De gezonde volwassene gedraagt zich als een goede ouder, die warm, steunend maar ook begrenzend is naar de kindmodi.
- Ik ben blij en vrij en gelukkig! Het vrije kind. Het vrije kind is die kant van jou die zorgeloos en ongeremd kan genieten en even alles om zich heen vergeet, zonder dit te veroordelen. Het vrije kind voelt zich geliefd en verbonden met anderen, heeft zelfvertrouwen en is gelukkig! Hopelijk ken je dit gevoel.
Samenvattend zou je kunnen zeggen: maak veel plezier en doe tegelijkertijd ook de verstandige dingen. Of soms (beredeneerd) de niet zo verstandige dingen waarvan je geniet, maar waarvan je wel de consequenties overziet. Als de gezonde volwassene en het vrije kind samen optrekken is er voldoende levendigheid en neem je toch verstandige beslissingen.
Wil je aan de slag met je eigen modi?
In het boek Unstuck. Dealen met overbelasting, perfectionisme en niet weten wat je wilt van Fleur Kraanen en Marieke Hesseling lees je meer over schematherapie én typische problemen van millennials.
In Unstuck leer je met iets meer mededogen naar jezelf te kijken, iets minder hoge eigen te stellen en te zien in welke patronen je vastzit. Aan de hand van praktijkvoorbeelden, quizzen en praktische opdrachten, leer je jouw niet-helpende patronen herkennen en deze te doorbreken. Ga voor meer informatie naar de shop.
